Ως επίδειξη ενός από τους πολλούς τρόπους με τους οποίους μπορεί να χρησιμοποιηθεί το Κεφάλαιο 2 του Ουίνφιλντ για τις Διαδρομές, ο Μπράιερ προσφέρει την περίπτωση των κινήσεων του Μωάμεθ Β’ το 1461. Αυτή η συζήτηση δεν έχει σκοπό να παράσχει μια ιστορία της πτώσης της Τραπεζούντας εκείνη τη χρονιά, η οποία δεν έχει ακόμη γραφτεί, γιατί τουλάχιστον εβδομηνταοκτώ αφηγήσεις του 15ου αιώνα και συμπληρωματικά θραύσματα αποδείξεων δεν έχουν ακόμη συσχετιστεί, πριν εξεταστεί η εξίσου ουσιαστική, αλλά γενικά μη χρήσιμη, δευτερογενής βιβλιογραφία. Η πιο σημαντική πηγή για τις διαδρομές του Μεχμέτ είναι μια αφήγηση αυτόπτη μάρτυρα από τον Τουρσούν Μπεγκ, ιδιωτικό γραμματέα του Μαχμούτ Πασά, μεγάλου βεζίρη το 1456-68 και το 1472-73. Αυτή δεν έχει χρησιμοποιηθεί από ιστορικούς της Τραπεζούντας, ούτε καν (όπως τόνισε ο Ιναλτζίκ) από βιογράφους του Μωάμεθ Β’.¹ Ούτε έχουν χρησιμοποιηθεί τα στοιχεία της χρονολόγησης των οθωμανικών εγγράφων για να διαπιστωθούν οι κινήσεις του σουλτάνου το 1461, ενώ τουλάχιστον μία ελληνική πηγή παραμένει προς χρήση. Άρα ο Μπράιερ ισχυρίζεται ότι υπάρχει η πολυτέλεια να αγνοηθεί η δευτερεύουσα βιβλιογραφία και επανεξετάζει το θέμα σε μεγάλο βαθμό υπό το πρίσμα του Τουρσούν Μπεγκ και του κεφαλαίου του Ουίνφιλντ. Είναι υπόχρεος στον Δρα Β.Λ. Μένατζ που έθεσε στη διάθεσή του την αφήγηση του Τουρσούν, καθώς και για καθοδήγηση και αλληλογραφία σχετικά με το θέμα από το 1964, αλλά τα συμπεράσματα και τα λάθη είναι δικά του.

Υπήρχαν τρία στοιχεία: ένας οθωμανικός στόλος υπό τον Κασίμ και δύο οθωμανικοί στρατοί υπό τους Μεχμέτ και Μαχμούτ αντίστοιχα. Ο σουλτάνος δεν έκανε μισά πράγματα. Ο στόλος είχε 100 έως 300 πλοία και μετέφερε κανόνια, ενώ ακόμη κι αν οι στρατοί δεν περιλάμβαναν τους 140.000 ιππείς και πεζούς που αναφέρονται γι’ αυτούς, πρέπει να ήταν από τις μεγαλύτερες δυνάμεις που έχουν δει μέχρι σήμερα στην Ανατολία, θέτοντας ιδιαίτερα υλικοτεχνικά προβλήματα. Καθώς η δύναμη ίσως ξεπερνούσε ολόκληρο τον πληθυσμό τον οποίο κυβερνούσε τότε καθένα από τα δύο κύρια θύματα του σουλτάνου το 1461, ο Ισμαήλ Ισφεντιγιάρογλου της Σινώπης και ο Δαβίδ Κομνηνός της Τραπεζούντας, δεν προκαλεί έκπληξη το γεγονός ότι υπήρξαν λίγες απώλειες και ότι δεν πυροδοτήθηκε κανένα κανόνι. Όμως, για διαφορετικούς λόγους, ο Ισμαήλ και ο Δαβίδ έμειναν έκπληκτοι όταν βρήκαν τις αντίστοιχες πρωτεύουσές τους να δέχονται επίθεση.

Ο σουλτάνος έφυγε από την Εντίρνε (Αδριανούπολη) μετά τις 23 Μαρτίου 1461, περνώντας από την Καλλίπολη στα Μουδανιά για να εισέλθει στην Ανατολία.² Έφτασε στην Προύσα μετά τον Μαχμούτ, ο οποίος ήταν εκεί στις 21 Απριλίου.³ Το οθωμανικό άπληκτον της Προύσας φαίνεται ότι βρισκόταν στην πεδιάδα του Μπιτίνος (Μαντένος, τώρα αεροδρόμιο Μπιλαντιγιουνούς), 8 χλμ. βόρεια-βορειοδυτικά της πόλης. Ο Μεχμέτ και ο Μαχμούτ προχώρησαν προς την Άγκυρα, όπου ο σουλτάνος υπήρξε το επίκεντρο της προσοχής και εκδόθηκαν έγγραφα από τις 12 μέχρι τις 21 Μαΐου.⁴ Από εκεί ανέβηκαν στην Κασταμονή και βάδισαν προς τη Σινώπη, όπου έφτασαν αφού ο στόλος του Κασίμ από την Κωνσταντινούπολη είχε κυκλώσει τον τόπο και πριν από τις 10 Ιουλίου περίπου. Ο Ισμαήλ της Σινώπης ήταν σύμμαχος του Δαβίδ της Τραπεζούντας, αλλά ήταν επίσης κουνιάδος του σουλτάνου και είχε λόγους να μην περιμένει την επίθεση του Μωάμεθ. Παρέδωσε τη Σινώπη. Ο Κασίμ έπλευσε προς την Τραπεζούντα. Ο σουλτάνος Μεχμέτ και ο Μαχμούτ Πασάς βάδισαν νότια προς την Τοκάτ και τη Σίβας και ανατολικά προς το Κογιουλχισάρ, το μεθοριακό κάστρο των Ακ Κογιουνλού, το οποίο πήραν από τον Ουζούν Χασάν, γαμπρό του Δαβίδ της Τραπεζούντας. Στη συνέχεια κινήθηκαν ανατολικά για να στρατοπεδεύσουν στο Γιάσι Τσιμέν και βόρεια στην (ή προς την) Μπαϊμπούρτ. Είτε στο Γιάσι Τσιμέν, είτε στο Μπαρκάρ (Μπουλγκάρ) Νταγ, η Σάρα Χατούν, η μητέρα του Ουζούν Χασάν, ήρθε να παρακαλέσει τον Μεχμέτ και την πήραν μαζί τους στην Τραπεζούντα. Στις 28 Ιουλίου περίπου, είτε κοντά στη Μπαϊμπούρτ είτε στο Μπαρκάρ Νταγ, οι στρατοί χωρίστηκαν. Ο Μαχμούτ Πασάς έφυγε πρώτος, ακολουθώντας ασυνήθιστη δυτική διαδρομή, συναντώντας (σύμφωνα με τον Τουρσούν, που ήταν μαζί του) τρομερά βουνά. Ο σουλτάνος Μεχμέτ ακολούθησε ασυνήθιστη ανατολική διαδρομή, συναντώντας (σύμφωνα με τον Μιχαήλοβιτς, που ήταν μαζί του) τρομερά βουνά. Έβρεχε καταρρακτωδώς. Ελάχιστα είχαν να διαλέξουν μεταξύ του να κολλήσουν στα βουνά (με τις καμήλες αποσκευών) ή να κολλήσουν στην ακτή (όπου η λάσπη ήταν κολλώδης σαν χυλός). Όμως τα βουνά που αντιμετώπισε ο Μωάμεθ πρέπει να ήσαν λιγότερο τρομερά από τα βουνά που αντιμετώπισε ο Μαχμούτ. Ο στόλος του Κασίμ είχε κυκλώσει στην Τραπεζούντα από μετά τις 13 Ιουλίου περίπου. Ο Μαχμούτ έφτασε εκεί στις 13 Αυγούστου περίπου. Ο Μεχμέτ έφτασε εκεί στις 14 Αυγούστου περίπου. Ο Δαβίδ παρέδωσε την πόλη του στις 15 Αυγούστου,⁵ δύο αιώνες μετά την ημέρα που ο Μιχαήλ Η’ Παλαιολόγος είχε ιππεύσει θριαμβευτικά μέσα στην Κωνσταντινούπολη. Αφού τακτοποίησε τα πράγματα, ο Μεχμέτ επέστρεψε με πορεία κατά μήκος της ακτής. Αυτό ήταν ίσως το πιο δύσκολο κομμάτι της εκστρατείας. Ο παραλιακός δρόμος αποδείχτηκε πολύ δύσκολος και δεν υπήρχαν ζωοτροφές. Ο Κασίμ έπρεπε να εφοδιάζει τους Οθωμανούς από τη θάλασσα και έχασαν πολλά ζώα.⁶ Από τη Τζανίκ ο Μεχμέτ στράφηκε στην ενδοχώρα, προς τη Νικσάρ (όπου στρατοπέδευσε μεταξύ 28 Αυγούστου και 6 Σεπτεμβρίου), την Τοκάτ και τη Γκέρεντε (πρώην Κράτεια Φλαβιούπολη, όπου βρισκόταν μεταξύ 17 και 26 Σεπτεμβρίου), φτάνοντας στην Αδριανούπολη μέσω Κωνσταντινούπολης πριν από τις 4 Δεκεμβρίου.⁷ Η αναφορά του Νικολό Σεγκουντίνο για την πτώση της Τραπεζούντας στάλθηκε από την Ανατολία στις 21 Σεπτεμβρίου και έφτασε στη Βενετία πριν από τις 20 Οκτωβρίου. Τα νέα έφτασαν στη Ρώμη πριν από τις 26 Οκτωβρίου (όταν μεταδόθηκαν στη Μάντουα και την Ουγγαρία), στη Βολτέρα πριν από τις 27 Οκτωβρίου και στη Μπολόνια πριν από τις 23 Μαρτίου 1462. Όταν ο Αμοιρούτζης έστελνε τον αυτόπτη μάρτυρά του από την Αδριανούπολη στον Βησσαρίωνα στις 11 Δεκεμβρίου 1461, τα νέα ήσαν ήδη μπαγιάτικα.⁸

Η διαδρομή του Μεχμέτ ακολουθείται εύκολα μέχρι το Κογιουλχισάρ. Το Γιάσι Τσιμέν παρουσιάζει το πρώτο πρόβλημα, το οποίο είναι αξιοπερίεργο, γιατί αυτός ο «φαρδύς βοσκότοπος» χρησιμοποιήθηκε είτε ως άπληκτον είτε ως πεδίο μάχης από τουρκικό στρατό σε τουλάχιστον τέσσερις περιπτώσεις. Όμως, όπως τόνισε ο Τέσνερ, δεν εμφανίζεται σε κανένα χάρτη, ούτε και στον δικό μας.⁹ Το Γιάσι Τσιμέν ήταν το σκηνικό της μεγάλης τριήμερης μάχης του Ραμαζανιού του 1230 μεταξύ του Καϊκουμπάντ και του Τζελάλ αλ-Ντιν, που έσωσε το κράτος των Σελτζούκων από την κυριαρχία των Χωρασμίων.¹⁰ Ίσως χρησιμοποιήθηκε ξανά πριν από τη μάχη του Κιοσέ Νταγ, στα βόρεια, όταν το κράτος των Σελτζούκων υποτάχθηκε στους Μογγόλους το 1243. Ο Μωάμεθ Β’ το χρησιμοποίησε το 1461. Σύμφωνα με τον Τουρσούν, «Ο σουλτάνος… βάδισε εναντίον της γης του Ερζιντζάν. Ο στρατός στρατοπέδευσε στο γιαγλάκ του Γιάσι Τσιμέν που βλέπει από ψηλά την πεδιάδα του Ερζιντζάν και απέχει πορεία μιας ημέρας από αυτό».¹¹ Ακολουθώντας την ίδια διαδρομή μέσω Κελκίτ το 1473, όπως και το 1461, ο Μεχμέτ ίσως χρησιμοποίησε ξανά το Γιάσι Κριμέν, όταν τελικά βρέθηκε αντιμέτωπος με τον Ουζούν Χασάν στο Οτλούκμπελι, στην εκστρατεία του Μπασκέντ.¹² Όμως αυτή τη φορά προτίμησε το Τερτζάν, τη βυζαντινή Δερξηνή, μετά το Μαμαχατούν, ως κύριο άπληκτόν του. Τις διαδρομές του Μεχμέτ διέσχισε ο Σελήμ Α’, ο οποίος στρατοπέδευσε στο Γιάσι Κριμέν για λίγες ημέρες από τις 18 Ιουλίου 1514, στον δρόμο του προς τη μεγάλη νίκη του επί των Σαφαβιδών στο Τσαλντιράν στις 23 Αυγούστου.¹³ Μπορεί να χρησιμοποιήθηκε στη γεωργιανή εκστρατεία του 1578 και αποτελούσε ένα στάδιο στην πορεία του Μουράτ Δ’ εναντίον της Βαγδάτης το 1638.¹⁴

Ο Ουζουντσαρσιλί τοποθετεί το Γιάσι Τσιμέν στην περιοχή του Κορούτεπε γιαγλά, ανατολικά του Σουσεχρί (τεράστιας περιοχής).¹⁵ Ο Καέν είναι πιο ακριβής με «τη χορταριασμένη κοιλάδα του Γιάσι Τσιμέν, στα δυτικά του Ερζιντζάν», αλλά ακόμη και αυτό δεν βοηθά.¹⁶ Ο Εβλία διέμεινε στο «Τζεμέν, αρμενικό χωριό στην πεδιάδα του Ερζεντζάν»,¹⁷ αλλά, ενώ το όνομα μπορεί να είναι το ίδιο, ερχόταν από τα νοτιοδυτικά, από το Κεμάχ (Κάμαχα), και όχι από τα βορειοδυτικά όπως ο Μεχμέτ. Έτσι, οι σχολιαστές, αρκετά λογικά, χρησιμοποίησαν το Τσιμέν Νταγ, βόρεια-βορειοδυτικά του Ερζιντζάν. Αλλά το Τσιμέν Νταγ και το Γιάσι Τσιμέν είναι διαφορετικά πράγματα, αν σχετίζονται. Ένα από τα χαρακτηριστικά του Γιάσι Τσιμέν ήταν μια ιδιόμορφα δυσάρεστη πηγή. Περί το 1340 ο Χαμντ-Αλλάχ Μουσταφί παρέθετε τον Καζβίνι για την αναφορά «ότι στην Αρμενία, στο λιβάδι που ονομάζεται Γιάσι Τσαμάν, υπάρχει μια πηγή όπου το νερό αναβλύζει με τέτοια βιαιότητα, που ο ήχος που προκαλείται από αυτό μπορεί να ακουστεί σε μεγάλη απόσταση. Όποιο ζώο πέφτει σε αυτήν, αμέσως χάνεται. Και τα νερά της, όταν πίνονται, είναι σφοδρά καθαρτικά».¹⁸ Αυτό είναι προφανώς το φαινόμενο που σημειώνει ο Χατζή Χαλίφα στο Ερζιντζάν, «πόλη πλούσια σε βοσκοτόπους… Βλέπουμε εκεί, σε βουνό, μια αξιόλογη σπηλιά από τους σταλακτίτες της. Πέφτει από το ταβάνι αυτής της σπηλιάς το νερό που πετρώνει».¹⁹ Αντίθετα, το Τσιμέν Νταγ του Χατζή Χαλίφα βρισκόταν κοντά στο Κελκίτ, «βουνό που χρησιμεύει ως θερινή κατασκήνωση… Λέγεται… Τσεμέν Νταγ (βουνό του γρασιδιού). Μια φυλή (ουλούς) Τουρκομάνων … έρχεται να κατασκηνώσει εκεί την καλοκαιρινή περίοδο. Υπάρχουν ακόμη κι άλλα κατοικημένα βουνά».²⁰ Αλλά οι δύο πραγματικές ενδείξεις για το πού βρίσκεται το Γιάσι Τσιμέν υπάρχουν στις διαδρομές Σίβας-Ερζερούμ του Χατζή Χαλίφα (αναφέρεται στη σελ. 34) και του Μουράτ Δ΄. Και οι δύο το τοποθετούν σταθερά στη βόρεια πλευρά του Τσιμέν Νταγ Στον Χατζή Χαλίφα, το Γιάσι Τσιμέν βρίσκεται τεσσερισήμισι ώρες ανατολικά του Τσιμέν γιαγλάκ και πέντε ώρες δυτικά του Πουλούρ Νταγ. Δύο στάδια και οκτώ ώρες πιο πέρα είναι το Τσαμούρ (Τζανίκ Τσαμούρ του Τέσνερ).²¹ Έπειτα έρχεται το Τουλούς (Τολοσλάρ, το Τολός του Τέσνερ),²² πεντέμισι ώρες μετά, και το Τερτζάν (Δερξηνή, Μαμαχατούν), δύο στάδια ή δέκα ώρες πιο ανατολικά. Η διαδρομή του Μουράτ Δ’ περνούσε από το Γιαρ Πινάρι στο Γιάσι Τσιμέν, στη συνέχεια στο Μπουγιούκ Γιάσι Τσιμέν και μετά στο Παλαχόρ (τώρα Μπαλαχόρ), το καθένα με διαφορά πέντε ωρών. Αυτή η διαδρομή δεν κατεβαίνει στο Ερζιντζάν και επομένως δεν είναι εκείνη που χρησιμοποίησαν οι περιηγητές, όπως ο Μπάρναμπι,²³ από το Ερζιντζάν στο Τερτζάν. Παρέχει ένα Γιάσι Τσιμέν που βρίσκεται, όπως είπε ο Τουρσούν, μια μέρα από το Ερζιντζάν, αλλά που δεν δεσπόζει της πεδιάδας του Ερζιντζάν.

Τα δρομολόγια οδηγούν κάποιον σε ένα Γιάσι Τσιμέν στη βόρεια πλευρά του Τσιμέν Νταγ, κατά μήκος του Μπαλαχού Ντερέ και ακριβώς δυτικά της Μπαλαχόρ και του Σιπανάζατ στον δικό μας Χάρτη II. Αυτό το άπληκτον, εκτός του ότι προσφέρει «ευρύ βοσκότοπο», είναι επίσης κάτι σαν «Βαθύς Ρύαξ»: ο ποταμός κινεί νερόμυλους και η κοιλάδα περικλείεται από απότομους βράχους (που δεν υπάρχουν στη νότια πλευρά του βουνού), οι οποίοι, γεωλογικά, θα μπορούσαν (και μπορούν ακόμη) να φιλοξενούν το περιβόητο σπήλαιο της απολίθωσης.

Αν η εκ μέρους μας τοποθέτηση του Γιάσι Τσιμέν είναι σωστή, μπορούν να γίνουν τρεις παρατηρήσεις, οικονομικές, κοινωνικές και στρατηγικές.

Πρώτον, το Γιάσι Τσιμέν και το κατοικημένο βουνό Τσιμέν Νταγ αποτελούσαν μέρος του συστήματος καλοκαιρινών βοσκοτόπων των Τουρκμένων. Σε γενικές γραμμές, οι σχετικοί χειμερινοί βοσκότοποι βρίσκονται γύρω από το Ντιγιάρμπεκιρ στον νότο. Αλλά κάθε περιοχή μπορούσε επίσης να παρέχει με εποχική βόσκηση. Οι θερινοί βοσκότοποι Μπαρίγιε είναι ένα νησί μέσα στους χειμερινούς βοσκοτόπους του Ντιγιάρμπεκιρ και, προτείνουμε, το Γιάσι Τσιμέν και η πεδιάδα του Ερζιντζάν πρόσφεραν χειμερινή βοσκή για να συμπληρώσουν το καλοκαιρινό λιβάδι του Τσιμέν Νταγ για όσους δεν έκαναν το μακρύ ταξίδι προς νότο και για ντόπιους εποχιακώς μετακινούμενους.²⁴ Εν πάση περιπτώσει, υπάρχουν ισχυρές ενδείξεις ότι η σε μεγάλο βαθμό αρμενική και αστική οικονομία του Ερζιντζάν διαβρωνόταν σοβαρά από τη σε μεγάλο βαθμό τουρκμενική και ποιμενική οικονομία που την κατέκλυζε στον ύστερο Μεσαίωνα.²⁵

Δεύτερον, οι τοπικές οικονομικές διακρίσεις της περιοχής αντικατοπτρίζονται εντυπωσιακά στα κοινωνικά όρια των πρώτων ντόπιων ντεφτέρ το 1530. Αυτά αποκαλύπτουν μια σειρά από ορεινούς οικισμούς που ήσαν αποκλειστικά μουσουλμανικοί στο Τσιμέν Νταγ, στο Μπαλαχού Ντερέ και στα βουνά βόρεια του Ερζιντζάν, μακριά μέχρι το Τουλούς, κατά μήκος της διαδρομής του Χατζή Χαλίφα, ενώ τα χωριά εκατέρωθεν των βουνών και στο Τερτζάν ήσαν σχεδόν αποκλειστικά χριστιανικά.²⁶

Τρίτον, υπήρχε ιστορικό προηγούμενο για τη στρατοπέδευση ενός άπληκτου στη βόρεια και όχι στη νότια πλευρά του Τσιμέν Νταγ, γιατί το Γιάσι Τσιμέν βρίσκεται δίπλα στα Σάταλα, ακόμη μια στρατιωτική βάση τον 7ο αιώνα και επισκοπή τον 13ο.²⁷ Μάλιστα το Γιάσι Τσιμέν ήταν στην πραγματικότητα τα τουρκικά Σάταλα, απολαμβάνοντας τις ίδιες γραμμές ανεφοδιασμού προς την ακτή και προκεχωρημένο φυλάκιο στη Θεοδοσιούπολη, όπως είχε κάνει η ρωμαϊκή στρατηγική βάση. Μόνο τον περασμένο αιώνα οι ανάγκες του σύγχρονου πολέμου έκαναν το Ερζιντζάν τουρκικό διάδοχο τόσο των Σατάλων όσο και του Γιάσι Τσιμέν.

Το επόμενο πρόβλημα είναι το Μπαρκάρ Νταγ, το οποίο ο Τουρσούν βάζει τον Φατίχ να το ανεβαίνει βόρεια του Γιάσι Τσιμέν, αφού η Σάρα χατούν είχε ενωθεί μαζί του. Είναι προφανώς το Μπουλγκάρ Νταγ, στο οποίο ο Ασικπασαζάντε βάζει τη Σάρα χατούν να κάνει έκκληση στον σουλτάνο (ο δύο εκδοχές μπορεί να μην έρχονται σε σύγκρουση).²⁸ Ο Κρόιτελ, Γερμανός διερμηνέας, ταυτίζει το Μπουλγκάρ με το Μπαλαμπάν Νταγ.²⁹ Ο Παπάζογλου, ο Έλληνας διερμηνέας του, με το Μεντιλίς Νταγ³⁰ (που δεν μπορούμε να εντοπίσουμε). Και ο Μινόρσκι με ένα βουνό ανατολικά της Ρεφαχίγιε και μεταξύ του Ευφράτη και του Κελκίτ.³¹ Κανένας δεν προσφέρει επιχείρημα για την ταύτισή του και ο Μινόρσκι έχει τους λιγότερους λόγους να το κάνει. Προτείνουμε, όμως, ότι το Μπαρκάρ/Μπουλγκάρ είναι, φιλολογικά, πιο πιθανό να αναφέρεται σε ολόκληρο το φάσμα των Ποντικών Άλπεων, του Παραχοάθρα ή Παρυάδρη, παρά σε μία μόνο κορυφή, αν και στο Μπουλγκάρ Νταγ κοντά στη Νικσάρ του Μελίκ Ντανισμέντναμε στα δυτικά και στο Παρχάλ της Γεωργίας στα ανατολικά, μπορεί να έδωσε το όνομά του σε μεμονωμένες κορυφές και τόπους.³² Δεν μπορούμε να προτείνουμε κανένα μέρος για το βουνό Μπαρκάρ ή Μπουλγκάρ, Νταγ, πράγμα που είναι ατυχές, γιατί θα παρείχε ένα κλειδί για το πώς ο Μεχμέτ και ο Μαχμούτ έφτασαν στην Τραπεζούντα.

Από το Γιάσι Τσιμέν, σύμφωνα με τον Τουρσούν, ο Μεχμέτ, ο Μαχμούτ, η Σάρα και «ο στρατός κινήθηκαν προς την Ταραμπζούν … Όταν ο στρατός, που ταξίδευε από τον δρόμο της Μπαϊμπούρτ, είχε διασχίσει το πανίσχυρο και χιονισμένο βουνό του Μπαρκάρ και πλησιάσει στα σύνορα της Ταραμπζούν, ο Μαχμούτ Πασάς στάλθηκε μπροστά από την αριστερή πλευρά, για να αποτρέψει τον αυτοκράτορα [τεκβούρ] να διαφύγει και να τον αποκλείσει στην ακρόπολή του [χισάρ]. Ο σουλτάνος με τα στρατεύματα του νοικοκυριού του [καπού] και τα στρατεύματα της Ανατολίας βάδισαν από τη δεξιά πλευρά. Το σχέδιο του σουλτάνου πέτυχε: η «μεγαλοφυΐα» του [χιμέτ] ευνόησε τόσο τον Μαχμούτ πασά, που οι σκαπανείς [καζματζιλάρ] και οι πρωτοπόροι [μπαλτατζιλάρ] πέρασαν από εκείνον τον δύσβατο δρόμο και οι βοϊνούκ³³ μπόρεσαν να κατέβουν, μεταξύ αυγής και απογεύματος, από την κορυφή του βουνού στους πρόποδές του. Στο μεταξύ τα πλοία είχαν έρθει και κυκλώσει την πόλη, αλλά οι άπιστοι, θεωρώντας ότι ήταν αδύνατο να πλησιάσει ο σουλτάνος από εκείνη την [ορεινή] διαδρομή, πολεμούσαν καθημερινά με τους ναυτικούς και αντιστέκονταν χωρίς ανησυχία στο φρούριο [καλέ]. Όταν όμως έφτασε στα αυτιά τους ο ήχος από τις οπλές των αλόγων και εμφανίστηκαν οι ανιχνευτές, δεν μπορούσαν να τραπούν σε φυγή αλλά έκλεισαν τις πύλες τους. Όταν όμως το καλέ κυκλώθηκε από θάλασσα και στεριά και αργότερα ανέβηκε ο ίδιος ο σουλτάνος, οι άπιστοι κατάλαβαν ότι δεν υπήρχε διαφυγή. Όταν στήθηκαν τα κανόνια, οι άπιστοι τρομοκρατήθηκαν τόσο πολύ, που δεν χρειάστηκε βομβαρδισμός ή επίθεση. Ο τεκβούρ ικέτευσε για κατάλυμα για τον ίδιο και το νοικοκυριό του και παρέδωσε το καλέ και το βασίλειό του.³⁴

Ο Τουρσούν ήταν μαζί με τον Μαχμούτ στη δυτική διαδρομή και παρέχει τη μοναδική, αλλά σίγουρη, απόδειξη ότι οι χωρισμένοι στρατοί ακολούθησαν διαφορετικές διαδρομές. Ο Ασικπασαζάντε μιλά για την ομάδα του σουλτάνου στην ανατολική διαδρομή, η οποία φαίνεται ότι ήταν λίγο πιο εύκολη. Όλοι όμως συμφωνούν ότι ήταν εξαιρετικά δύσκολη διάσχιση. Ο Κριτόβουλος είχε το μειονέκτημα ότι έπρεπε να παρουσιάσει την περιγραφή του με όρους κλασικής γεωγραφίας. Αυτός ο κανόνας δεν επέτρεπε κανένα τρόπο περιγραφής ενός άπληκτου όπως το Γιάσι Τσιμέν, το οποίο έπρεπε επομένως να ονομαστεί από την πλησιέστερη σε αυτό πόλη, το Ερζιντζάν, το οποίο με τη σειρά του έπρεπε να ονομαστεί Τιγρανόκερτα (όνομα γενικής χρήσης για αρμενική πόλη και όχι για τα πραγματικά Τιγρανόκερτα).³⁵ Ομοίως, ένα γενικό όνομα για οροσειρά της Ανατολίας είναι ο Ταύρος, που για τον Κριτόβουλο εκτεινόταν από το όρος Μυκάλη μέχρι τη Μηδία, αφορώντας τα περισσότερα μέρη της Ανατολίας εκτός από τον πραγματικό Ταύρο. Αλλά για τον Κριτόβουλο αυτή η ταύτιση επέτρεπε τουλάχιστον στον Μωάμεθ να σκαρφαλώσει στα χνάρια του Ηρακλή, του Διονύσου, του Αλέξανδρου, του Πομπήιου και του Τιμούρ. Πίσω από τις συμβάσεις της αφήγησης του Κριτόβουλου, η φρίκη της οθωμανικής διάσχισης του Παρυάδρη είναι πολύ ζωηρή.³⁶

Δύο παράγοντες είναι σαφείς: Ότι έστω κι αν χρησιμοποίησαν αναγνωρισμένες διαδρομές, τόσο ο Μεχμέτ όσο και ο Μαχμούτ ακολούθησαν μη συμβατικές διαδρομές, που μπορεί να μην εμφανίζονται καν στον δικό μας Χάρτη II. Και ότι δεν μπορεί να είχαν πάει από τους κύριους μεγάλους δρόμους μέσω της Μεσοχαλδίας και του στενού περάσματος της Τορούλ (Άρδασσας). Ο Δαβίδ Κομνηνός, τεκβούρ της Τραπεζούντας, αιφνιδιάστηκε από τους Οθωμανικούς στρατούς, επειδή θεωρούσε ότι οι κεντρικές διαδρομές πάνω από τις Ποντικές Άλπεις, που περιγράφονται στο Κεφάλαιο 2 πιο πάνω και στην Ενότητα 21 πιο κάτω, ήσαν αποκλεισμένες. Ήσαν. Ήσαν και το 1456, όταν ο Χαϊντάρ Πασάς της Αμάσειας μπορούσε να επιτεθεί στην Τραπεζούντα μόνο από τη θάλασσα, δείχνοντας ότι μια θαλάσσια πολιορκία δεν ήταν αρκετή για να την καταλάβει. Αλλά ο Δαβίδ μπορεί να αναλογιζόταν την χερσαία εισβολή του Τζουνέιντ λίγα χρόνια πριν, όταν επίσης αποκλείστηκαν τα κύρια περάσματα. Ο Τζουνέιντ του Ερντεμπίλ έφτασε στην Κορδύλη με την απλή διαδικασία τις παράκαμψης των κεντρικών διαδρομών προς τα δυτικά, περνώντας από τουρκμενικό έδαφος. Ο Δούκας παρατηρεί ότι ήταν επίσης πολιτική του Μωάμεθ να παρακάμψει την αντίσταση το 1461.³⁷

Υπάρχουν ενδείξεις ότι μερικοί από τους υπηκόους του Δαβίδ εγκατέλειψαν τον αυτοκράτορά τους. Εννέα από τους δώδεκα προνοιάριους άλλαξαν πλευρά και κράτησαν τα εδάφη τους, αλλά στη συνέχεια ο ίδιος ο Δαβίδ εγκατέλειψε την πόλη και το βασίλειό του και διαπραγματεύτηκε όρους μόνο για την οικογένεια και το νοικοκυριό του.³⁸ Δεν είναι σαφές αν ο Καβαζίτης, ο πρώην υποστηρικτής του Δαβίδ και πανσέβαστος (στρατιωτικός ηγέτης), εγκατέλειψε τον αυτοκράτορά του αποτυγχάνοντας να υπερασπιστεί την Τραπεζούντα, αλλά δεν εγκατέλειψε τα δικά του προγονικά οχυρά. Ο Χαλκοκονδύλης αναφέρει ότι μετά την πτώση της Τραπεζούντας, ο σουλτάνος έστειλε τον Χαϊντάρ πασά της Αμάσειας για να βγάλει τον πανσέβαστο Καβαζίτη και τον γιο του από τα εδάφη τους τη Μεσοχαλδία, και ο Κλαβίχο ξεκαθαρίζει ότι η Τορούλ (Άρδασσα) ήταν ένα από τα προπύργια των Καβαζιτών.³⁹ Αυτό επιβεβαιώνει ότι η Μεσοχαλδία και το στενό πέρασμα της Τορούλ βρίσκονταν ακόμη στα χέρια των Τραπεζούντιων όταν ο Μωάμεθ και ο Μαχμούτ έφτασαν στην Τραπεζούντα. Ούτε τα αποτελέσματα της εκστρατείας του Χαϊντάρ πασά υπήρξαν μακροχρόνια, γιατί το ορεινό φέουδο ανέκτησε γρήγορα την αυτονομία του, εκτεινόμενο κατά μήκος των κύριων διαδρομών προς νότο. Μόλις πέθανε ο Ουζούν Χασάν, τον Ιανουάριο του 1478, ο Μεχμέτ μπόρεσε να στείλει τον γιο του, τον πρίγκιπα Βαγιαζήτ, να καταστείλει την ηγεμονία της Τορούλ, το τελευταίο απομεινάρι της Αυτοκρατορίας της Τραπεζούντας, το 1479-80, και να ανοίξει ξανά τις κύριες διαδρομές, τις οποίες του είχαν αρνηθεί το 1461.⁴⁰ Ο τελευταίος ηγεμόνας της Τορούλ ονομαζόταν Μέρνε. Είναι ασαφές αν ήταν Καβαζίτης ή όχι, γιατί οι Καβαζίτες, πατέρας και γιος, είχαν εκτοπιστεί το 1461.⁴¹

Η ποντιακή μπαλάντα που περιγράφει πώς ο ύπουλος Μάρθας παρέδωσε το Παλαιόκαστρο (πιθανώς αυτό στο Χαμσικιόι) στον Φατίχ το 1461 πρέπει επομένως να αποτελεί μέρος τοπικού ρομάντζου, γιατί ο Μεχμέτ δεν μπορεί να είχε πάει από εκεί.⁴² Αντίθετα, πρέπει να αναζητήσουμε αντισυμβατικές διαδρομές προς τα δυτικά και ανατολικά του πλέγματος των διαδρομών που ελέγχονταν από την Τορούλ και τη Μεσοχαλδία, με τις οποίες ο Μαχμούτ και ο Μεχμέτ παρέκαμψαν αντίστοιχα τους Καβαζίτες.

Ο βεζίρης πήγε «από την αριστερή πλευρά», δυτικά της Τορούλ και ως εκ τούτου ξεκίνησε μέσω Χεριάνων (βλ. Ενότητα 19). Εδώ μια τοπική αναφορά μπορεί στην πραγματικότητα να δώσει την ένδειξη για το πού ανέβηκε ο Μαχμούτ. Το 1901 το χωριό Ματσέρα, τώρα Αλίνγιαγλα καυχιόταν για τον τάφο και ένα παρεκκλήσι αφιερωμένο στον μαρτυρικό επίσκοπο Βασίλειο των Χεριάνων. Ο ιερέας της ενορίας της Ματσέρας είχε τότε χειρόγραφο Βίο του επισκόπου από τον ιερομόναχο Καλλίνικο Φυτιάνο, τον οποίο δεν μπορούμε τώρα να εντοπίσουμε, αλλά ο οποίος ανέφερε ότι ο επίσκοπος Βασίλειος είχε σκοτωθεί αντιστεκόμενος στην εισβολή του Φατίχ το 1461.⁴³ Αυτό είναι λογικό. Ο Μαχμούτ (και όχι ο Φατίχ) μπορεί να βάδισε βορειοδυτικά από το Γιάσι Τσιμέν μέσω Κελκίτ και Χεριάνων στο Μούμια Καλέ, διώχνοντας τον επίσκοπο Βασίλειο από την έδρα του. Από εκεί δεν μπορούσε να πάρει την προφανή διαδρομή βορειοανατολικά, γιατί ήταν αποκλεισμένη στην Τορούλ. Αντ’ αυτού, προτείνουμε ότι σκαρφάλωσε πάνω από τους χωρίς διαδρομές βοσκοτόπους των Τσέπνι έξω από τα Χερίανα, στα 3.000 μέτρα, πάνω από το Μπαλαμπάν Νταγ (το οποίο ο Κρόιτελ προνοητικά ταυτίζει με το Μπουλγκάρ Νταγ), για να κατέβει στο Ερικλί (Εμρέκ) και την κοντινή Ματσέρα, όπου οδήγησε τον επίσκοπο Βασίλειο στον θάνατο. Από τη Ματσέρα ο Μαχμούτ και πάλι δεν μπορούσε να πάρει την προφανή διαδρομή βορειοανατολικά, γιατί ήταν ακόμη αποκλεισμένη στην Τορούλ, τώρα μόλις 25 χιλιόμετρα μακριά. Έτσι θα είχε παρακάμψει το στενό πέρασμα, συνεχίζοντας κατά μήκος των βοσκοτόπων των Τσέπνι μέχρι το Κουρτούν και το Σούμα Καλέ, πριν τελικά εισέλθει στη Ματζούκα και σε ελληνική επικράτεια κάτω από το Μάλακα Ντερέ στο Δικαίσιμον (Μάτσκα). Για μεγάλο μέρος αυτού του δρόμου θα βρισκόταν στη γραμμή της εισβολής του Τζουνέιντ πριν μια δεκαετία ή περισσότερο, η οποία στη συνέχεια στράφηκε προς τα δυτικά. Ο Μαχμούτ φαίνεται ότι παρέμεινε στα υψίπεδα των Τουρκμένων για όσο το δυνατόν περισσότερο, πριν κατέβει στις κοιλάδες της Τραπεζούντας. Μπορεί κάλλιστα να είχε οδηγούς Τσέπνι, τους οποίους πήρε στα Χερίανα.⁴⁴

Περνώντας ανατολικά της Τορούλ και της Μεσοχαλδίας, «από τη δεξιά πλευρά», ο Μεχμέτ είχε λιγότερα προβλήματα από τον Μαχμούτ, γιατί υπάρχουν πολλές διαδρομές (βλ. Χάρτη II). Το ερώτημα είναι πόσο ανατολικά πήγε. Προφανώς δεν ακολούθησε την αγαπημένη διαδρομή των Τουρκμένων πάνω από τον Λαρχάν γιαγλά.⁴⁵ Μάλλον δεν ακολούθησε ούτε την επόμενη διαδρομή ανατολικά, κατεβαίνοντας την κοιλάδα της Παναγίας, γιατί αυτή περνά κάτω από το μεγάλο μοναστήρι της Σουμελά. Δεν υπάρχουν αρχαιολογικά ή λογοτεχνικά στοιχεία που να δείχνουν ότι η Σουμελά ξαφνιάστηκε από τεράστια οθωμανική δύναμη, η οποία σίγουρα θα δυσκολευόταν να αφήσει ανέγγιχτα τα πλούτη της. Το Σύντομο Χρονικό της Σουμελά έχει εικοσιτέσσερις καταχωρήσεις μεταξύ 1253 και 1481, αλλά δεν αναφέρει εκείνο που θα ήταν το πιο φοβερό κοσμικό θέαμα της ζωής οποιουδήποτε από τους μοναχούς του. Το λήμμα για το 1461 σημειώνει πράγματι την πτώση της Τραπεζούντας, αλλά ο συντάκτης είχε την εντύπωση ότι η πρωτεύουσα έπεσε στον Ουζούν Χασάν. Ακόμη και αν επιτρέψουμε τη μοναστική αλλοφροσύνη, είναι δύσκολο να φανταστεί κανείς ότι θα έκανε αυτό το λάθος, αν είχε πράγματι δει το πέρασμα του σουλτάνου κάτω από το μοναστήρι του.⁴⁶

Προχωρώντας πιο ανατολικά, υπάρχουν δύο διαδρομές που παρακάμπτουν την Τορούλ και τη Μεσοχαλδία, καθώς και πολλή ελληνική κατοίκηση: η διαδρομή του Τάσκιοπρου, που θα έφερνε τον Μωάμεθ στο στόμιο του Πυξίτη, ακριβώς ανατολικά της Τραπεζούντας. Και η διαδρομή του Ύσσου (Καράντερε), που θα τον έφερνε στη θάλασσα στην Ηράκλεια, στο βάνδον Σουρμαίνων, 30 χλμ. ανατολικά της Τραπεζούντας. Και οι δύο διαδρομές προσφέρουν τρομερά βουνά, ύψους μέχρι και 2.500 μ. Η πρώτη είναι πιο άμεση, αλλά αυτό είναι ίσως εναντίον της, γιατί, παρόλο που ο Μεχμέτ ξεκίνησε τη δεκαοκτώ ημερών διέλευσή του μια μέρα περίπου μετά τον Μαχμούτ, έφτασε μια μέρα αργότερα, παρά το γεγονός ότι η πορεία του φαίνεται να ήταν λιγότερο δύσκολη. Αυτή η καθυστέρηση μπορεί να οφείλεται στην πορεία από την Ηράκλεια προς την Τραπεζούντα. Επιπλέον, η διαδρομή του Ύσσου έχει ορισμένη ιστορική καταλληλότητα, γιατί θα αναζωογονούσε τους παλιούς στρατιωτικούς δεσμούς μεταξύ Ηράκλειας και Σατάλων, που ίσως χρησιμοποίησε για τελευταία φορά ο Ηράκλειος.⁴⁷ Επομένως, προτείνουμε ότι ο Μωάμεθ ίσως ακολούθησε επίσης τις οδούς εφοδιασμού της μονής του Αγίου Ευγενίου στην Τραπεζούντα κατά τον 11ο αιώνα, προς τα εδάφη της γύρω από τη Μπαϊμπούρτ μέσω Σουρμαίνων. Και ότι ο Μαχμούτ ίσως ταξίδεψε μέρος του δρόμου του στις διαδρομές ανεφοδιασμού του ίδιου μοναστηριού κατά τον 12ο αιώνα προς τα εδάφη του στα Χερίανα.⁴⁸

Ο Δαβίδ ήταν απολύτως δικαιολογημένος να υποθέτει το 1461 ότι αν ο Ουζούν Χασάν δεν σταματούσε τον Μεχμέτ, θα τον σταματούσαν τα προπύργια της Μεσοχαλδίας και το στενό πέρασμα της Τορούλ, γιατί δεν τέθηκαν υπό οθωμανικό έλεγχο παρά το 1479-80. Παρέβλεψε την πιθανότητα ότι ο Μεχμέτ και ο Μαχμούτ θα μπορούσαν απλώς να υπερφαλαγγίσουν την Τορούλ και τη Μεσοχαλδία. Ο Κριτόβουλος δικαιώθηκε απόλυτα συγκρίνοντας το κατόρθωμα των Οθωμανών στη διάσχιση της υποθετικής του οροσειράς του «Ταύρου» με εκείνα των ηρώων του παρελθόντος, γιατί η κίνηση τανάλιας του σουλτάνου στην πρώην Τραπεζούντα δείχνει μεγάλη τόλμη και καλή στρατηγική. Αλλά ο Τουρσούν αποκαλύπτει ότι μάλλον ήταν ο Μαχμούτ, και όχι ο Μεχμέτ, εκείνος που είχε το πιο τρομερό καθήκον στην εφαρμογή του σχεδίου, μέχρι ότου ο σουλτάνος επανενώθηκε με τον βεζίρη του στη Σκυλολίμνη (το Γκιόλ Τσαΐρ) την παραμονή της πτώσης της Τραπεζούντας.⁴⁹

<-Κεφάλαιο 2: Διαδρομές

Ενότητα 1: Από το ακρωτήριο Κάραμβις μέχρι τη Σινώπη->

03. Παράρτημα για τις διαδρομές που πήρε ο Μωάμεθ Β’ το 1461

Παράρτημα για τις διαδρομές που πήρε ο Μωάμεθ Β’ το 1461