Σημειώσεις Παραρτήματος 1

[←1]

H. Inalcik, “Mehmed the Conqueror (1432-1481) and his time,” Speculum, 35 (1960), 408-9.

[←2]

H. Sabanovic, Krajiste Isa-Bega Ishakovica: zhirni katetarski popis iz 1455. godine, Monumenta Turcica historiam Slavorum meridionalium illustrantia, Ser. II, τόμ. 1 (Σαράγεβο, 1964), φυλ. 155 rv. Aşıkpaşazade, μετάφρ. Kreutel, 219, με προσθήκες από τον Neşri (κάτοικο της Προύσας). Gihannüma, Die altosmanische Chronik des Mevlana Mehemmed Neschri, επιμ. F. Taeschner, I (Λειψία, 1951), 191, II (Λειψία, 1955). 274. Kitab-i Cihan-nüma Neşri Tarihi, επιμ. F.R. Unat και M.A. Köymen, II (Άγκυρα, 1957), 742. Η χρονολόγηση της επιστολής που υποτίθεται ότι έγραψε ο Μωάμεθ προς τον Σκεντέρμπεη από την Κωνσταντινούπολη στις 22 Ιουνίου 1461, που μέχρι τώρα χρησιμοποιήθηκε ως terminus post quem για την έναρξη της εκστρατείας στην Ανατολία, πρέπει να να απορριφθεί: βλέπε Barletius, De vita… Gcorgii Castrioti (Στρασβούργο, 1537), 311-13. Miller, Trébizonde, 100. Σημειώσεις στο Sabanovic, op. cit., φύλλα 93r, 155r, αποκαλύπτουν ότι ο σουλτάνος έφυγε από την Κωνσταντινούπολη για την Αδριανούπολη μετά τις 3 Ιανουαρίου 1461 και πριν από τις 14 Μαρτίου.

[←3]

Το Külliyyat-i Divan-i Mevlana Hamidi, επιμ. I.H. Ertaylan (Ισταμπούλ, 1949), 283-86, έχει έναν πανηγυρικό (kasida) του Hamidi που στάλθηκε στον Mahmud Pasha στην Προύσα, ο οποίος τελειώνει με την ημερομηνία 10 Rajab και χρονόγραμμα για το 865 (21 Απριλίου 1461). Ο Χαμίντι, μέχρι τότε στην αυλή του Ισμαήλ στη Σινώπη, άλλαζε ίσως βιαστικά κυρίους. Ο Μαχμούτ, ως μπεηλερμπέης της Ρούμελης, συγκέντρωνε τα στρατεύματα της Ρούμελης.

[←4]

Sabanovic, op. cit., φύλλο 116r. Για την πεδιάδα του Μπιτινού, όπου τραυματίστηκε ο Μαχμούτ Πασάς, βλέπε το αδημοσίευτο ανώνυμο χρονικό στην Οξφόρδη, Bodleian Library, MS Marsh 313, φύλλο 139v (και για το χειρόγραφο, βλέπε Catalogue of the Persian, Turkish … manuscripts in the Bodleian Library, τον οποίο ξεκίνησε ο E. Sachau και ολοκλήρωσε ο H. Ethé (Οξφόρδη, 1899-1954), II, 1163-64, αριθ. 2051.

[←5]

Για την ημερομηνία της πτώσης της Τραπεζούντας, βλέπε F. Babinger, “La date de la prize de Trébizonde par les Turcs”, REB, 7 (1949), 205-7, το οποίο αγνοεί τα στοιχεία του Σπ. Λάμπρος, Ἡ ἅλωσις τῆς Τραπεζοῦντος καὶ ἡ Βενετία, ΝΕ, 2 (1905), 324-33. που αγνοεί τα στοιχεία του L. Pastor, The History of the Popes from the close of the Middle Ages, III (Λονδίνο, 1894), σημείωση στη σελ. 255. Άλλες ημερομηνίες εξάγονται από τον Κριτόβουλο και τον Αμοιρούτζη (ότι η ναυτική πολιορκία ήταν 32-40 ημέρες, και η διάσχιση του βουνού 18 ημέρες): βλ Κριτόβουλος, Historia, 117-43. Αμοιρούτζης, PG, 161, στηλ. 723-78. Mihailovic, Memoirs, 119, 224-25 (όπου ο σχολιαστής Svat Soucek κάνει ανεξήγητα τον Δαβίδ να παραδίδει την Τραπεζούντα στον Μαχμούτ στις 26 Οκτωβρίου).

[←6]

Tursun, Chronicle, 102.

[←7]

Sabanovic, op. cit., φύλλα 152v, 154v, 157v, 123r. Mihailovic, Memoirs, 121. Ο Mehmed επέστρεψε στην Αδριανούπολη στις 4 Δεκεμβρίου 1461. Ο Giovanni Antonio de’ Colli, αντιγραφέας του MS Harvard Typ 17, που γράφτηκε στη Χίο και τελείωσε στις 13 Ιουνίου 1461 (σίγουρα εννοεί 1462), ήταν αυτόπτης μάρτυρας της επιστροφής του στόλου στην Κωνσταντινούπολη και το Πέρα από την Τραπεζούντα. Τότε αποτελούνταν από 150 περίπου πλοία, με φορτηγά πυροβολικού και 4.000 καντάρα (σχεδόν 200 τόνους) πυρίτιδας την οποία ο σουλτάνος είχε διατηρήσει στεγνή. Ο αντιγραφέας υπολόγισε τον στρατό, τον οποίο δεν είδε, σε 200.000 άνδρες. Βλέπε Ε.H. Wilkins, “The Harvard Manuscript of Petrarch’s Africa”, Harvard Library Bulletin, 12 (1958), 320-35.

[←8]

Λάμπρος, ΝΕ, 2 (1905), 331-33. Π.Δ. Μαστροδημήτρης, Νικόλαος Σεκουνδινός (1402-1464) βίος και ἔργον (Αθήναι, 1970), 89. Pastor, op. cit., III, σημείωση στη σελ. 255. Ο Λάμπρος, NE, 2 (1905), 325-26, αναφέρει τις 26 Οκτωβρίου 1461 και ο Babinger, REB, 7 (1949), 205-7, τις 27 Οκτωβρίου 1461, αντίστοιχα, ως τις πρώτες αναφορές στην Ιταλία για την πτώση της Τραπεζούντας. Βλέπε σημείωση 5 πιο πάνω.

[←9]

Taeschner, Anatolische Wegenetz, 5.

[←10]

Ibn Bibi, μετάφρ. Duda, 166-71, 328. Juvaini, The History of the World Conqueror, μετάφρ. J.A. Boyle, II (Μάντσεστερ, 1958), 451. The Chronography of Gregory Abd’l Faraj, the son of Aaron, the Hebrew physician commonly known as Bar Hebraeus, being the first part of his political history of the world, μετάφρ. E.A. Wallis Budge, I (Οξφόρδη, 1932), 395: «Και πολλοί από αυτούς διέφυγαν στην Τραπεζούντα και στη χώρα των Ιβήρων, και περίπου χίλιοι πεντακόσιοι ιππείς έπεσαν από ψηλό βράχο κατά τη διάρκεια της νύχτας και πέθαναν». Taeschner, Anatolische Wegenetz, 74. H.L. Gottschalk, “Der Bericht des Ibn Nazif al-HamawI über die Schlacht von Jasyčimen”, WZKM, 56 (1960), 55-67.

[←11]

Tursun, Chronicle, 101, συνοπτική μετάφρ. V. Ménage.

[←12]

Woods, Aqquyunlu, 131-32. Pitcher, Historical Geography, 80, 98, χάρτες xv, xxv, xxxi.

[←13]

J. von Hammer-Purgstall, Geschichte des Osmanischen Reiches, II (Πέστη, 1828, ανατύπωση Γκρατς, 1963), 409.

[←14]

Taeschner, Anatolische Wegenetz, 10.

[←15]

I.H. Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, II (Άγκυρα, 1949), 251 σημ. 2.

[←16]

Cahen, P-OT, 129-31.

[←17]

Evliya (1644), II, 202.

[←18]

The geographical part of the Nuzhat-al-Qulub composed by Hamd-Allah Mustawfi of Qazin in 740 (1340), μετάφρ. G. Le Strange (Λέιντεν και Λονδίνο, 1919), 276.

[←19]

Chèref-Nâmeh ou Fastes de la Nation Kourde par Cheref-ou’ ddine, Prince de Bidlis, dans l’Iialet d’Arzeroume, μετάφρ. F.B. Charmoy, I, i (Αγία Πετρούπολη, 1868, ανατύπωση Φάρνμπορο, 1969), 187: une ville riche en pâturages… On y voit, dans une montagne, une grotte remarquable par ses stalactites: il tombe du plafond de cette grotte de l’eau qui se pétrifie.

[←20]

Chèref-Nâmeh, 186: une montagne qui sert de campement d’été…: elle est appelée… Tchèmèn dâg’y (montagne de la pelouse). Un Uloûs turkoman… vient y camper pendant la belle saison On y trouve encore d’autres montagnes habitées.

[←21]

Taeschner, Anatolische Wegenetz, 10.

[←22]

Taeschner, loc. cit.

[←23]

Burnaby (1876), II, 50-76.

[←24]

Woods, Aqqoyunlu, 42, χάρτης. 2.

[←25]

Sanjian, Colophons, 179, 206-8. Vryonis, Decline, 259, 271 σημ. 761, 281 σημ. 79, 374. Bryer, BZ, 66 (1973), 334 σημ. 9.

[←26]

I. Miroğlu, XVI. yüzyilda Bayburt Sancağı (Ισταμπούλ, 1975), 35-86, ιδιαίτερα χάρτης απέναντι από σελ. 112.

[←27]

C. Foss, “The Persians in Minor Asia and the end of Antiquity”, EHR, 357 (1975), 722. Πράξη Βαζελώνος του 1256. Bryer and Winfield, BMGS, 4 (1978), 26.

[←28]

Tursun, Chronicle, 101. Aşıkpaşazade, μετάφρ. Kreutel, 225.

[←29]

Aşıkpaşazade, μετάφρ. Kreutel, 308.

[←30]

A.N. Παπάζογλου, Μωάμεθ Β’ ὁ πορθητὴς κατὰ τὸν Τοῦρκον ἱστορικὸν Ἀσὶκ Πασᾶ Ζαντέ, Ἐπ.Ἑτ.Βυζ.Σπ., 16 (1940), σημ. 4.

[←31]

V. Minorsky, EI, στο λήμμα “Uzun Hasan.”

[←32]

Στράβων, Γεωγραφία, 11.12.4, 11.14.1. Melik Danişmendname, επιμ. Melikoff, I, 159. Honigmann, Ostgrenze, 181 και σημ. 5. Bryer, DOP, 29 (1975), 139 σημ. 100. Minorsky, στο λήμμα “Laz”, EI².

[←33]

Βλ. Η.A.R. Gibb και H. Bowen, Islamic Society and the West, I: Islamic Society in the Eighteenth Century, I (Λονδίνο, 1950), 54.

[←34]

Tursun, Chronicle, 102, συνοπτική μετάφραση που διέθεσε ευγενικά ο Δρ. V.L. Menage.

[←35]

Aşıkpaşazade, μετάφρ. Kreutel, 225-26. Κριτόβουλος, Ιστορία, 139-40. επιμ. Grecu, 277-83. Η ακριβής τοποθεσία των Τιγρανοκέρτων αμφισβητείται (δεν θα μπορούσαν να είναι πολύ δυτικά της Νίσιβις ή στη Μαρτυρόπολη [τώρα Σιλβάν και πρώην Μαγιαφαρκίν] μεταξύ Ντιγιαρμπακίρ και Μπιτλίς), αλλά είναι ελάχιστα σημαντική, επειδή ο Κριτόβουλος σίγουρα δεν είχε ιδέα για το πού βρίσκονταν. Πρβλ. C.F. Lehmann-Haupt, στο λήμμα “Tigranokerta,” RE, Magie, Roman Rule, II, 1214 σημ. 36. και H. Hiibschmann, “Die altarmenische Ortsnamen”, Indogermanische Forschungen, 16 (1904), 473-75.

[←36]

Κριτόβουλος, Ιστορία, 139-40. επιμ. Grecu, 277-83. Η περιγραφή του για τον Ταύρο έχει την έντονη εμφάνιση ότι είναι συμβατική, αλλά δεν μπορώ να εντοπίσω την πηγή της. Ίσως είναι από χαμένη πια περιγραφή στον ψευδο-Πλούταρχο. Ο Στράβων, Γεωγραφία, 11.1.2-4, 11.2.15, 11.11.7, 11.12.1, χρησιμοποιεί τον όρο με πολύ γενική έννοια. Σχετικά με πιθανές αναφορές σε άλλες διαβάσεις του Ταύρου, βλέπε Αππιανός, Μιθριδάτεια, 22, 29, Πλούταρχος, Πομπήιος, 28. Ούτε τα Τιγρανόκερτα ούτε ο Ταύρος παρουσιάζονται στο A. Diller, “Byzantine lists of old and new geographical names”, BZ, 63 (1970), 27-42.

[←37]

Δούκας, εκδ. Βόννης, 342, επιμ. Grecu, 428. Ο Δούκας, που δεν είναι ο πιο αξιόπιστος μάρτυρας, φέρνει τον Μωάμεθ στην Τραπεζούντα μέσω Φάσης, Καυκάσου και Κολχίδας.

[←38]

Ö. L. Barkan, “Osmanlı İmparatorluğunda bir iskan ve kolonizasyon metodu olarak sürgünler,” İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Mecmuası, 15 (1953-54), 220. O Tursun, Chronicle, 102, καθιστά σαφές ότι ο Δαβίδ Κομνηνός ενδιαφερόταν μόνο να προστατεύσει τον εαυτό του και την οικογένειά του και δεν κατάλυμα για τους υπηκόους του: βλ. Lowry, Thesis, 8-30.

[←39]

Χαλκοκονδύλης, εκδ. Βόννης, 496. Clavijo (1404), 157. Στο DOP, 29 (1976), 130 σημ. 60, ο Bryer σημείωνε ότι «υπάρχει σύγχυση σχετικά με την ταυτότητα των τελευταίων, ενός ή δύο, μεγάλων μεσαζόντων [της Τραπεζούντας]. Ο Ν. Iorga, Byzance apres Byzance (Βουκουρέστι, 1971), 57, κατονομάζει έναν Καβαζίτη ως τελευταίο μεγάλο μεσάζοντα της Τραπεζούντας, επικαλούμενος ένα αινιγματικό «Δεύτερο ελληνικό χρονικό» (Seconde chronique grecque), το οποίο, προσθέτει, «δεν μπορώ να εντοπίσω». Ο Bryer πιστεύει ότι μπορεί τώρα να το ανιχνεύσει ως το Έκθεσις Χρονική, επιμ. Λάμπρος, 26, το οποίο ο Iorga φαίνεται ότι παρερμήνευσε: ο «Αλταμούριος» ήταν ο τελευταίος μεγάλος μεσάζων, ο Αμοιρούτζης ο τελευταίος πρωτοβεστιάριος και, όπως ξεκαθαρίζει ο Χαλκοκονδύλης, ο Καβαζίτης ήταν ο τελευταίος πανσέβαστος.

[←40]

Βλ. 302 πιο κάτω, και Inalcik, Speculum, 35 (1960), 425. Hammer, Geschichte, II, 174-75. Έπεσαν ταυτόχρονα η Τζάνιχα και η «Μαθάχελ» (Μπόρτσκα ή ίσως Σωτηριούπολη).

[←41]

Barkan, “Osmanli imparatorluğunda”, 219 σημ. 88. Ο “Aleksi Istranik” ήταν άλλος υπερασπιστής της Τορούλ. Ο Α.Ε. Βακαλόπουλος ενσωμάτωσε ορισμένα από τα ευρήματα του Barkan στο Origins of the Greek Nation. The Byzantine Period, 1204-1461 (Νιού Μπρούνσγουϊκ, 1970), 229. Δεν υπάρχουν στην αρχική του εκδοχή στην Ἱστορία τοῦ Νέου Ἑλληνισμοῦ, I (Θεσσαλονίκη, 1961), 304. Αυτή είναι η πληρέστερη σύγχρονη περιγραφή για την πτώση της Τραπεζούντας, αλλά είναι τόσο γεμάτη παρανοήσεις και ανακρίβειες, που θα ήταν άκαρπο να προσπαθήσουμε να τις ξεδιαλύνουμε. Ο Βακαλόπουλος ταύτιζε τον Μέρνε της Τορούλ τόσο με τον Καβαζίτη όσο και με τον Μάρθα του Παλαιοκάστρου. Αξίζει όμως να επισημανθεί ότι οι μαρτυρίες του Barkan προέρχονται από το αρχαιότερο ντεφτέρ της Τραπεζούντας, του 1487, και ότι η πτώση της Τορούλ που αποκαλύπτει συνέβη το 1479-80 και όχι το 1461, όπως υποθέτει ο Βακαλόπουλος. Βλέπε Inalcik, Speculum, 35 (1960), 425 και Lowry, Thesis, 33.

[←42]

Βλ. σημείωση 41 και Τριανταφυλλίδης, Φυγάδες, 47. Kαι Α. Vakalopoulos, “Zur Datierung zweier griechischer Volkslieder”, Zeitschrift für Balkanologie, 3 (1965), 4-11.

[←43]

Κανδηλάπτης, ΧΠ, 2 (21-22) (1946), 505. Bryer, Isaac, and Winfield, ΑΠ, 32 (1972-73), 227-32.

[←44]

Clavijo (1404), 120.

[←45]

Πανάρετος, επιμ. Λαμψίδης, 73, 76.

[←46]

Αυτό είναι, φυσικά, επιχείρημα ενάντια στην καταγωγή αυτού του χρονικού από τη Σουμελά. Το χρονικό μεταγράφηκε από τον Minoides Mynas στο MS Paris. Suppl. gr. 1248, φύλλα 35-36. Βλέπε Λάμπρος, Μικρά Χρονικά, 84-86.

[←47]

Βλ. Brown, Bryer and Winfield, BMGS, 4 (1978), 22-30.

[←48]

Janin, EMGCB, 266-68.

[←49]

Βλέπε σελ. 200.