ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ

Γεωγραφικές πηγές αναφέρουν το ακρωτήριο και τον κλασικό οικισμό του Ζεφυρίου, Zefalo, Zeffanol, Zeffallo, Zeffara, Zefano, Cefalo και Ζεφύρου μέχρι τον 16ο αιώνα.¹ Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι το ακρωτήριο είναι το ένα ή και τα δύο δίδυμα ακρωτήρια που τώρα ονομάζονται Ουλού Μπουρουνού και Τσαμ Μπουρουνού, ενώ δεν υπάρχει λόγος για τον οποίο να μην αντιπροσωπεύει το ίδιο το Ζεφύριον το μικροσκοπικό φυσικό λιμάνι που εξακολουθεί να ονομάζεται Ζέφρε Λιμάν.

Το ακρωτήριο είναι πυκνά δασώδης ορεινή περιοχή. Η ψηλότερη κορυφή του στο κέντρο φτάνει στα 546 μ. Υπάρχουν πολλά μικρά χωριά κατά μήκος της βραχώδους ακτής, που συνδέονται μόνο με καλοδιατηρημένα πλακόστρωτα μονοπάτια υποζυγίων στο ποντιακό στυλ. Στη σύγχρονη και πιθανώς τη μεσαιωνική εποχή, ο παραλιακός δρόμος από την Κερασούντα παρέκαμπτε το ακρωτήριο στρέφοντας προς την ενδοχώρα νοτιοανατολικά στο «στόμιο του δρόμου», το Δρομοστόμιον(Γιολαγζί, το ελληνικό όνομα είναι ίσως μετάφραση του 19ου αιώνα του τουρκικού, και όχι το αντίστροφο), κυκλώνοντας το Κελ Νταγ και το Αρμελίτ Καλέ (περιγράφεται πιο κάτω) και ξαναφτάνοντας στην ακτή από το φαράγγι του Γιαγλί (ή Εσπίγιε) Ντερέ. Στο σημείο αυτό δεσπόζει του δρόμου από τα δυτικά ένα μεσαιωνικό κάστρο, που σήμερα ονομάζεται Άντοζ Καλέσι, το οποίο είναι ελαφρώς μετατοπισμένο στον τουρκικό χάρτη 1:200.000. Το Άντοζ Καλέσι δεν αναφέρεται σε καμία μεσαιωνική πηγή, αλλά ο Τριανταφυλλίδης το ταυτίζει με το κάστρο του Ὅσιος Ἀντώνιος,² που υποδηλώνει μεσαιωνικό όνομα. Η θέση αυτού του κάστρου στο ένα άκρο του δρόμου, με το Δρομοστόμιον στο άλλο και το Αρμελίτ Καλέ στη μέση δείχνουν ότι ο δρόμος μπορεί πάντοτε να στρεφόταν προς την ενδοχώρα. Κανένας περιηγητής δεν αναφέρει ότι ακολουθεί την ακτή γύρω από το ακρωτήριο, δύσκολο εγχείρημα, που δεν μπορεί να πραγματοποιηθεί με τροχοφόρα ακόμη και σήμερα και που υπερδιπλασιάζει την απόσταση μεταξύ Άντοζ Καλέσι και Δρομοστόμιου. Μάλιστα οι περισσότεροι περιηγητές, μέχρι αυτόν τον αιώνα, πήγαιναν από την Τρίπολη στην Κερασούντα δια θαλάσσης, αλλά η πορεία συνεπάγεται ότι ξανοίγονταν τόσο πολύ, που λίγα μπορούσαν να δουν και στις δύο πλευρές του ακρωτηρίου. Υπάρχουν δύο μόνο καταγραφές κάποιας λεπτομέρειας. Ένας ελληνικός πορτολάνος του 16ου αιώνα, προχωρώντας από τα δυτικά, αναφέρει πρώτα μεγάλη παραλία (προφανώς εκείνη κάτω από το Ντούζκιοϊ) και ύστερα δύο μη κατονομαζόμενα μέρη στην ανατολική πλευρά του ακρωτηρίου.³ Ο Εβλία αναφέρει το Πουρπολούμ στη δυτική πλευρά, «το οποίο είναι μικρό τετράγωνο κάστρο, που βρίσκεται σε λόφο δίπλα στη θάλασσα, με διοικητή και φρουρά. Οι κάτοικοι είναι Έλληνες. Ξεπεράσαμε το ακρωτήριο Ζέμρε, όπου υπάρχουν χωριά στα βουνά».⁴

Ο τουρκικός χάρτης 1:200.000 σημειώνει δύο χωριά στη δυτική ακτή, το Καλετζίκ και το Χισάρουστου. Στην πραγματικότητα είναι ονόματα για το ίδιο μέρος, που αποτελείται από στενό φυσικό λιμάνι και μικρό παραθαλάσσιο κάστρο, και ένα χωριό κρυμμένο στα απόκρημνα δάση από πάνω. Τοπική έρευνα και δύο εξετάσεις της ακτής από το Εσπίγιε μέχρι το Κεσάπ (που περιλάμβαναν περπάτημα ακριβώς γύρω από το ακρωτήριο και κοντινό περίπλου με βάρκα) υποδηλώνουν ότι, εκτός από τον Όσιο Αντώνιο, αυτό είναι ίσως το μοναδικό κάστρο στο ακρωτήριο. Το κάστρο Καλετζίκ-Χισάρουστου είναι σχεδόν σίγουρα το Πουρπολούμ του Εβλία, λέξη που φαίνεται να κρύβει χαμένο πια ελληνικό όνομα. Ίσως να τελείωνε σε «-πολις». Δοκιμαστικά το προτείνουμε επίσης για την τοποθεσία Κεγχρινά.

Το όνομα των Κεγχρινών (Κεχρινᾶ, Κεγχρινᾶ, Κεγχρεών) υποδηλώνει το κεχρί του σόργου (κέγχρος) και τα μέρη που ονομάζονται Κεγχρεαί στην Αργολίδα, στην Κόρινθο και αλλού. Αυτά τα Κεγχρινά ήσαν αυτοκρατορικό κάστρο με μικρή πόλη (πολίχνιον)⁵. Αναφέρονται μόνο από τον Πανάρετο και τον Λιβαδηνό σε σχέση με τους Τραπεζούντιους εμφύλιους πολέμους του 1349-55. Ο Πανάρετος ξεκαθαρίζει ότι ο τόπος μπορούσε να κυκλωθεί από στεριά και θάλασσα και ότι τα Κεγχρινά ήσαν κοντά και στην Κερασούντα και στην Τρίπολη.⁶ Το 1886 ένας Έλληνας της Κερασούντας πρότεινε ότι η Μπουλαντζάκ εκπροσωπούσε τα Κεγχρινά.⁷ Πιθανώς ακολουθώντας αυτήν την πρόταση, ο Κίπερτ τα τοποθέτησε στον χάρτη του (με ερωτηματικό) στο Ντίκμεν Τεπέ, 3 χλμ. νότια του Αϊβασίλ και 5 χλμ. νοτιοανατολικά της Μπουλαντζάκ. Η τοποθεσία περιγράφεται πιο πάνω.⁸ Όμως τίποτε στο Ντίκμεν Τεπέ δεν υποδηλώνει μικρή πόλη και αυτοκρατορικό κάστρο. Επιπλέον, ένα απόσπασμα στον Πανάρετο δείχνει (αν και όχι οριστικά) ότι τα Κεγχρινά βρίσκονταν στα δυτικά της Τρίπολης, παρά της Κερασούντας. Το 1355 δύο στρατηγοί πήγαν στην Τρίπολη και μετά στα Κεγχρινά (εἰς τὰς Τριπόλεις καὶ ἕως τοῦ Κεγχρινᾶ),⁹ όπου στο πλαίσιο της εκστρατείας που περιγράφεται σε προηγούμενη παράγραφο, η Κερασούς θα μπορούσε να είχε αναφερθεί αν τα Κεγχρινά απλώνονταν πιο δυτικά. Η ισορροπία είναι εναντίον μιας ταύτισης δυτικά της Κερασούντας.

Ο Χρύσανθος, προφανώς με βάση την αναφορά των Κεγχρινών από τον Λιβαδηνό (που ήταν επίσης εκεί το 1355), το τοποθέτησε χωρίς επιχειρήματα στο ακρωτήριο Ζεφύριον, όπου δήλωσε ότι βρισκόταν κάστρο στην εποχή του.¹⁰ Η αναφορά του Λιβαδηνού στην πραγματικότητα δεν δίνει καμία ένδειξη για το πού βρίσκονταν τα Κεγχρινά, αλλά η υπόθεση του Χρύσανθου είναι καλή, γιατί η μόνη περιοχή μεταξύ Τρίπολης και Κερασούντας που δεν έχει καταγραφεί είναι εκείνη των βουνών και της ακτής του ακρωτηρίου Ζεφύριον, και επειδή εξηγεί την απουσία των Κεγχρινών από τους πορτολάνους, όπου στη θέση τους σημειώνεται φυσικά το ακρωτήριο. Τα ερείπια στο Καλετζίκ-Χισάρουστου φαίνεται ότι είναι τα μόνα ίχνη μεσαιωνικού κάστρου στο ακρωτήριο και προτείνουμε ότι μπορεί να αντιπροσωπεύουν όχι μόνο το Πουρπολούμ του Εβλία, αλλά και τα Κεγχρινά του 14ου αιώνα.

ΙΣΤΟΡΙΑ

Το ακρωτήριο Ζεφύριον δεν έχει καμία αρχαία ή μεσαιωνική καταγεγραμμένη ιστορία. Τα Κεγχρινά είναι πιθανώς το φρούριο στο οποίο φυλακίστηκε ο Τραπεζούντιος πολέμαρχος Νικήτας Σχολάρης το 1345.¹¹ Από εκεί ήρθε για να τοποθετηθεί ως Μέγας Δούκας το 1349.¹² Ο Αλέξιος Γ’ εξόρισε μέλη των οικογενειών Δωρανίτη και Ξενίτη στα Κεγχρινά το 1351 και δύο Δωρανίται στραγγαλίστηκαν στο κάστρο Κεγχρινά το επόμενο έτος.¹³ Στη γενική εξέγερση του 1355 ο Αλέξιος έστειλε πολεμικά πλοία εναντίον του Σχολάρη στην Κερασούντα, αλλά εκείνος βρισκόταν στην πραγματικότητα στα Κεγχρινά με τη φατρία του. Ο γιος του Σχολάρη ήταν στην Κερασούντα αλλά κατάφερε να διαφύγει στα Κεγχρινά. Ο Αλέξιος, αφήνοντας τον στρατό του στην Τρίπολη, κάλεσε ιππικό από την Τραπεζούντα και κύκλωσε τα Κεγχρινά από στεριά και θάλασσα. Η παράταξη του Σχολάρη του απέτισε φόρο τιμής αλλά παρέμεινε στο οχυρό, όμως αργότερα το ίδιο έτος δύο στρατηγοί συνέλαβαν τον Σχολάρη και τους οπαδούς του.¹⁴ Η ιστορία των Κεγχρινών κατά τη διάρκεια αυτών των ετών υποδηλώνει ότι ήταν σχετικά σκοτεινό και απρόσιτο μέρος, που έλαβε απροσδόκητα προβολή ως κρησφύγετο της παράταξης Σχολάρη.

ΜΝΗΜΕΙΑ

1. Αρμελίτ Καλέ

Ο δρόμος απέναντι από το ακρωτήριο Ζεφύριον σκαρφαλώνει σε ύψος περίπου 500 μ. στο πέρασμα πάνω από το Καζανλί. Στα νότια ένας κωνικός λόφος υψώνεται στα 750 μ. περίπου. Στην κορυφή του βρίσκεται η τοποθεσία που φαίνεται να ήταν μικρό φρούριο.

Περίπου 10 μέτρα κάτω από την κορυφή, στα βορειοανατολικά, υπάρχουν θεμέλια τοιχοποιίας σε τυχαίες στρώσεις. Ένας χωρικός ανέφερε ότι υπήρχε τείχος, αλλά ότι είχε καταστραφεί από αναζητητές θησαυρών, οι οποίοι είχαν επίσης σκάψει εδώ κι εκεί στην τοποθεσία, όπως φαινόταν από σημάδια πρόσφατης τυχαίας ανασκαφής. Στα νοτιοανατολικά της τοποθεσίας υπήρχε αρκετή ποσότητα από όστρακα μη εφυαλωμένων πήλινων αγγείων και θραύσματα κεραμιδιών κορυφογραμμής (για τις μετρήσεις των οποίων, βλ. Παράρτημα). Ο λόφος έχει απότομη επίπεδη κορυφή, έξι περίπου βημάτων κατά μήκος. Η περιτειχισμένη περιοχή μπορεί να είχε πλάτος περίπου 40 βήματα στη μεγαλύτερη έκτασή της από βορειοανατολικά προς νοτιοδυτικά. Μια λαξευμένη σε βράχο δεξαμενή αναφέρθηκε στη βόρεια πλευρά, αλλά ο Ουίνφιλντ δεν μπόρεσε να τη βρει μέσα στα πυκνά χαμόκλαδα.

Προορισμός του φρουρίου ήταν προφανώς να δεσπόζει του δρόμου πέρα από το ακρωτήριο, ενώ μπορεί να χρησιμοποιήθηκε ως σταθμός σηματοδότησης. Ο καιρός ήταν ομιχλώδης όταν το επισκέφτηκε ο Ουίνφιλντ, αλλά ο Ντίκμεν Τεπέ, δυτικά της Κερασούντας, και ο Χας Τεπέ, ανατολικά της Τρίπολης, πρέπει κανονικά να φαίνονται από αυτό.

2. Το Κάστρο του Άντοζ, Άγιος Αντώνιος

Αυτό το κάστρο προσεγγίζεται καλύτερα διασχίζοντας τον Γιαγλί Ντερέ κάτω από αυτό (φωτ. 68α), πράγμα που είναι συνήθως λιγότερο επικίνδυνο από το να χρησιμοποιήσει κανείς τη γέφυρα μιας σανίδας που διασχίζει το στόμιο του ποταμού 500 μέτρα πιο κάτω και να σκαρφαλώσει απότομα, μέσα από κατάφυτα άλση με φουντουκιές, σε κορυφογραμμή ύψους περίπου 250 μ. Εδώ δύο ημικυκλικοί προμαχώνες από ξερολιθιά σηματοδοτούν αυτό που είναι προφανώς η δυτική, και πιθανώς μοναδική, είσοδος. Το κάστρο βρίσκεται σε κατεύθυνση σχεδόν ανατολής-δύσης και έχει μήκος περίπου 90 βήματα και όχι περισσότερο από 20 βήματα πλάτος στην ευρύτερη έκτασή του, φτάνοντας ανατολικά πάνω από τον ποταμό (σχήμα 25). Είναι σε τρεις ενότητες. Ο πρώτος, δυτικός, περίβολος είναι ο μεγαλύτερος, περίπου 58 βήματα από τους προμαχώνες στη νοτιοδυτική γωνία μέχρι τη βορειοανατολική γωνία. Είναι πολύ κατάφυτος και τα βόρεια τείχη είναι δύσκολο να διακριθούν. Εκείνα στη νότια πλευρά είναι σχεδόν ίσια και στέκονται πάνω από απότομο βράχο. Στη βορειοανατολική γωνία υπάρχει ορθογώνια θολωτή κατασκευή από ακανόνιστες αυλακώσεις λίθων και κονιάματος. Οι εξωτερικές της διαστάσεις είναι 4,84×3,72 μ. Έχει ύψος περίπου 3,10 μ. από το δάπεδο μέχρι τον θόλο και οι εσωτερικά επιχρισμένοι τοίχοι έχουν πάχος περίπου 0,65 μ. Υπάρχει θύρα στη νότια πλευρά, παράθυρο στη δυτική και κόγχη πλάτους 1,75 μ. στην ανατολική. Το μεγαλύτερο μέρος του θόλου από χοντροκομμένες πέτρες είναι άθικτο, αλλά τα παράθυρα και η πόρτα υποχωρούν. Θα μπορούσε να είναι έργο Τραπεζούντιων, αλλά η δομή δεν είναι ούτε παρεκκλήσι ούτε στέρνα. Η κόγχη υποδηλώνει ότι μάλλον πρόκειται για τουρκικό τάφο παρά για τάφο «Οσίου Αντώνιου».

Το δεύτερο τμήμα του κάστρου, πέρα και κάτω από πρόχειρο τειχοπέτασμα, είναι δάκτυλο μήκους 25 περίπου βημάτων, το οποίο προεξέχει ανατολικά κατά μήκος βραχώδους προεξοχής. Αυτό καταλήγει σε τρίτο τμήμα, ένα φυλάκιο μήκους 8 βημάτων και πλάτους 3 βημάτων, με σχετικά καλοχτισμένο ημικυκλικό προμαχώνα στο ανατολικό του άκρο. Κάτω από αυτό η προεξοχή πέφτει ιλιγγιωδώς στον Γιαγλί Ντερέ. Το δεύτερο και το τρίτο τμήμα έχουν θέα στον ποταμό και τον δρόμο για περίπου 5 χλμ. προς νότο και μέχρι εκεί που φτάνουν στη θάλασσα, περίπου 1 χλμ. προς βορρά.

Η λειτουργία του κάστρου του Αγίου Αντωνίου ως παρατηρητηρίου πάνω από τον δρόμο είναι αρκετά ξεκάθαρη. Η τοποθεσία είναι ακατάλληλη για οικισμό στους βράχους κάτω από αυτήν, αλλά θα μπορούσε κανείς να υποθέσει ότι μπορεί επίσης να χρησίμευε ως ακρόπολη τοπικού οικισμού, ίσως στη θέση του κοντινού σύγχρονου Εσπίγιε. Η διαδρομή προς τα νότια οδηγεί τελικά στην Αλούκρα και την Κολώνεια (Σέμπιν Καραχισάρ). Λέγεται ότι υπάρχει ορυχείο κοντά και το δέλτα του Γιαγλί Ντερέ, αν και δεν είναι ευρύ, είναι εύφορο.

3. Ελληνικός πορτολάνος του 16ου αιώνα υποδεικνύει μια εκκλησία της Θεοτόκου στο ακρωτήριο Ζεφύριον.¹⁵ Δεν είδαμε ίχνη της στο Ουλού Μπουρουνού ή στο Τσαμ Μπουρουνού.

4. Κάστρο Καλετζίκ-Χισάρουστου

Αυτό το φρούριο βρίσκεται στο μεγαλύτερο από σειρά μικρών βραχωδών ακρωτηρίων που προεξέχουν στη θάλασσα. Στα βόρεια υπάρχει απάνεμη μοντέρνα προκυμαία και παραλία με βάρκες. Στα νότια υπάρχει βράχος, μήκους περίπου 30 βημάτων, πάνω στον οποίο υπάρχουν ίχνη τοιχοποιίας από πέτρα και κονίαμα. Το κύριο χαρακτηριστικό είναι ένα ακρωτήριο, που κόβεται στον λαιμό του από τείχος μήκους περίπου 20 βημάτων, το οποίο στέκεται σε ύψος 2 μ. κατά τόπους (σχήμα 26, φωτ. 68β). Αυτό σχηματίζει την ανατολική πλευρά ορθογώνιου οχυρού, το βόρειο τείχος του οποίου εκτείνεται περίπου 58 βήματα σε 305°. Μέρος του δυτικού τείχους ορθώνεται, αλλά σχεδόν όλα τα στοιχεία του νότιου τείχους, κατά μήκος της άκρης του βράχου, έχουν χαθεί. Το φρούριο είναι μικρό σε μέγεθος, αλλά η διαμόρφωση του εδάφους αμέσως προς τα ανατολικά υποδηλώνει περαιτέρω κατασκευές, ενώ το χονδρικά διαμορφωμένο κονίαμα από πέτρα, ασβέστη και μικρό βότσαλο με κοπανισμένα πήλινα σκεύη (τα τελευταία διαθέτουν βυζαντινή, ή ακόμη και ρωμαϊκή, κοινοτοπία, παρά τραπεζούντια) το εντάσσει στην κατηγορία των παλαιότερων ποντιακών παράλιων σταθμών. Σαφώς προορίζεται για τη φύλαξη και εξυπηρέτηση του μικρού λιμανιού. Αν αυτός ο τόπος μπορεί να ταυτιστεί με τα Κεγχρινά, δύσκολα αξίζει τον χαρακτηρισμό του «πολιχνίου». Ο οικισμός που συνδέεται με αυτήν την οχυρή σκάλα στέκεται σήμερα, όπως θα στεκόταν πάντοτε, 100 περίπου μέτρα πάνω και πίσω από το οχυρό.

<-Ενότητα 13: Πόλη και επαρχία Κερασούντας

Ενότητα 15: Τρίπολις και ποταμός Φιλαβωνίτης->