<-Ενότητα 8: Φαδισάνη-Πολεμώνιον και επαρχία Σιδηνής

Ενότητα 10: Ο κεντρικός Λύκος ποταμός->

Ενότητα 9: Η Σαυρανία και η ενδοχώρα τού Πολεμωνίου

ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ

Δύο κλασικοί δρόμοι αναπτύσσονταν προς νότο από το Πολεμώνιον προς την κοιλάδα του Λύκου. Ο ένας κατευθυνόταν νοτιοδυτικά στη Νεοκαισάρεια. Μοναδική στάση του ήσαν οι Bartae, 30 μίλια (milia passuum) από τη Νεοκαισάρεια και 14 μίλια από το Πολεμώνιον. Για τις Bartae, ο Κίπερτ πρότεινε το Σερκίς, τώρα Νεφισερκές, κοντά στο Κούμρου, 21,5 χλμ. νοτιοδυτικά του Πολεμώνιου και 44 χλμ. βορειοανατολικά της Νεοκαισάρειας.¹ Εκτός από το γεγονός ότι κανένας σύγχρονος δρόμος δεν ακολουθεί αυτή τη διαδρομή (που δεν μπορεί ποτέ να ήταν σημαντική), το Νεφισερκές βρίσκεται στη σωστή περιοχή. Όμως ο Ταρχάν αναφέρει μια τοποθεσία στο Κιζελμά Χαράπ, ακριβώς νότια του Κούμρου, που μπορεί στην πραγματικότητα να αντιπροσωπεύει τις Bartae,² ενώ ο Ουίνφιλντ σημειώνει τις αξιώσεις του Αϊμπαστί, το οποίο βρίσκεται πάνω σε γνωστή διαδρομή προς τη Νεοκαισάρεια.³

Ο δεύτερος δρόμος κατευθυνόταν νοτιοανατολικά προς τη Νικόπολη. Οι επί της διαδρομής του θέσεις των σταθμών ανάπαυσης από το Πολεμώνιον ήσαν: Σαυρανία (Sauronisena, περίπου 33 μίλια, αμφισβητούμενη), Matuasco (16 μίλια), Anniaca (18 μίλια) και Νικόπολις (18 μίλια).⁴ Ο αντίστοιχος δρόμος σήμερα ξεκινά όχι από το Πολεμώνιον αλλά από το Ορντού, αλλά εκτράπηκε μόνο με την άνοδο του Ορντού κατά τον 19ο αιώνα και την κατασκευή αυτού του νέου, στρατιωτικού δρόμου, που φαίνεται ότι έδωσε το όνομά του στο Ορντού. Ο παλιός δρόμος θα ανέβαινε τον Μπολομάν Ντερέ, θα περνούσε από το Εβκάφ Κογιού Καλέ (βλέπε αντίστοιχα), και ύστερα θα διέσχιζε περνώντας στον σημερινό δρόμο Ορντού-Κογιουλχισάρ στο πιο βολικό σημείο. Ένας δρόμος εξακολουθεί να οδηγεί σε παραπόταμο του Μπολομάν Ντερέ, πέρα από το Χισάρκαγια (που υποδηλώνει τοπικό βράχο με κάστρο) και το Ακ-μεστζίτ (που έχει σημασία ότι είναι το πρώην Ακ Κιλίσε),⁵ κάτω από το τεράστιο Γκιολκιόι Κιλίσε Καλέ, και φτάνει στον δρόμο στο ίδιο το Γκιολκιόι. Αυτή είναι η μόνη πρακτική μέθοδος διέλευσης και άφιξης στον δρόμο της Νικόπολης.

Ο Κίπερτ και ο Μίλερ πρότειναν το Μελέτ Χαμιντιγιέ (τώρα Μεσουντιγιέ) για τη Σαυρανία (αν και συνέβαλε σημαντικά στην αύξηση των χιλιομέτρων των Ρωμαίων), μια διασταύρωση του Μελέτ Ιρμάκ για το Matuasco και το Κογιουλχισάρ για την Anniaca.⁶ Όμως αυτές οι ταυτίσεις πρέπει να τροποποιηθούν με τη σύγκριση των σχετικών ρωμαϊκών αποστάσεων επί του χάρτη.⁷ Η Anniaca (σε αυτό το πλαίσιο, τουλάχιστον) πρέπει όντως να είναι το Κογιουλχισάρ, αλλά το Μεσουντιγιέ είναι το Matuasco και η Σαυρανία πέφτει στο Γκιολκιόι. Οι ρωμαϊκές αποστάσεις σε μίλια είναι στην πραγματικότητα πολύ λογικές.

Το μετέπειτα ελληνικό όνομα του Μεσουντιγιέ (ή Χαμιντιγιέ) ήταν Μελέτιος (Μελέτ, ή Μήλας),⁸ πιθανότατα προερχόμενο από τον Μελάνθιο (Μελέτ Ιρμάκ)⁹ που το διασχίζει και κατεβαίνει μέχρι το Ορντού. Ίσως το Matuasco είναι επίσης μπερδεμένη μορφή του ίδιου ονόματος.

Η μετέπειτα ελληνική ονομασία του Γκιολκιόι ήταν Χαψάμανα.¹⁰ Είναι κέντρο επικοινωνίας και αγορά κάποιας σημασίας για καλοκαιρινούς βοσκούς, 37 χλμ. από τη Μεσουντιγιέ, περίπου 100 χλμ. από το Ορντού και βρίσκεται σε υψόμετρο περίπου 1.000 μέτρων πάνω από την επιφάνεια της θάλασσας.

Η Sauronisena είναι η Σαυρανία του Πτολεμαίου.¹¹ Ο Ράμσεϊ επεσήμανε ότι μάλλον αντιστοιχεί στη Σινορία του Στράβωνος.¹² O Μπράιερ είναι έτοιμος να αποδεχθεί αυτή την ταυτοποίηση. O Ουίνφιλντ, όμως, προτιμά το Σέμπιν Καραχισάρ για τη Σινορία.¹³

Το Γκιολκιόι βρίσκεται στη βόρεια πλευρά δασώδους περάσματος που χωρίζει την κοιλάδα του Μελέτ Ιρμάκ από τις κοιλάδες των παραποτάμων του Μπολομάν Ιρμάκ και, τελικά, τις ποντιακές ακτές από τον Λύκο. Η ίδια η πόλη περιβάλλεται από ήπιες πλαγιές όπου η κοιλάδα Μπιγιντζίκ Ντερέ διευρύνεται για να προσφέρει καλλιεργήσιμη γη. Πάνω από την πόλη υπάρχει ένας τεπέ (λόφος) στον οποίο, μέχρι το 1957, βρισκόταν μεγάλο κονάκ (κυβερνητικό σπίτι). Το κάστρο βρίσκεται επί του δρόμου προς Αϊμπαστί, περίπου 2,4 χλμ. πέρα από τα ερείπια του κονάκ, δυτικά-βορειοδυτικά στο Καλέ Κιόι Πινάρ Μαχαλέ, με θέα σε παραπόταμο του Μπολομάν στα νότια. Όσον αφορά το σύγχρονο οδικό σύστημα, το Γκιολκιόι και το κάστρο του δεν έχουν καμία σημασία, αλλά θα έλεγχαν ουσιαστικά την αρχαία οδό από το Πολεμώνιον προς τη Νικόπολη σε αυτό το σημείο. Τα προτείνουμε ως τοποθεσία της Σαυρανίας.

ΜΝΗΜΕΙΟ

Το Γκιολκιόι Καλέ βρίσκεται πάνω σε τεράστια επιφάνεια από γρανίτη, που προεξέχει ανατολικά και σε ορθή γωνία προς την κοιλάδα για περίπου 550 μέτρα.

Το μεγαλύτερο πλάτος του είναι περίπου 180 μέτρα. Το εσωτερικό είναι περίπου ορθογώνιο, χωρισμένο από επίπεδα (τους μόνους καθοριστικούς παράγοντες) σε εκείνα που μπορεί να ήσαν εσωτερικά, μεσαία και εξωτερικά τείχη. Η μόνη είσοδος (προς το εξωτερικό τείχος) είναι στον στενό ισθμό στο δυτικό άκρο, όπου το κάστρο συναντά την πλευρά της κοιλάδας. Οι περισσότερες πλευρές των βράχων, ιδιαίτερα στα νότια και στα νοτιοδυτικά, υψώνονται απόκρημνες για μέχρι και 150 μέτρα, χωρίς να απαιτείται κάτι περισσότερο από τειχοπετάσματα. Ο ίδιος ο βράχος είναι περίπου επίπεδος στην κορυφή του, με πέτρινη προεξοχή να τρέχει κατά μήκος της ράχης του. Το κάστρο αγκάλιαζε ολόκληρο τον βράχο των πέντε περίπου στρεμμάτων. Τα κυριότερα σωζόμενα τείχη βρίσκονται στις τρεις πιο ευάλωτες περιοχές, εκεί όπου ο βράχος δεν είναι κατακόρυφος: Στον ισθμό πλάτους περίπου 80 μ. στα δυτικά. Σε μια περιοχή στα νοτιοδυτικά του ισθμού. Και στο ανατολικό άκρο όπου, αν και απότομη, η κατώτερη προεξοχή των περίπου 100 μ. είναι περιτειχισμένη, περικλείοντας το εσωτερικό τείχος.

Η πύλη στη δυτική-βορειοδυτική γωνία προσεγγίζεται από λαξευμένα σκαλοπάτια που υψώνονται σε ορθή γωνία προς αυτήν και κάτω από ημικυκλικό προμαχώνα. Η πύλη είναι περίπου 3,5×5,5 μ. εξωτερικά και ανοίγει σε μικρή σήραγγα με περίπου θολωτή καμάρα και μεγάλη τοξωτή κόγχη στη δυτική πλευρά. Οι θολόλιθοι της αψίδας και της καμάρας έχουν εξαφανιστεί. Φαίνεται ότι σχημάτιζαν ημικύκλιο. Το τόξο της κόγχης αποτελείται από επίπεδες πέτρες που χρησιμοποιούνται με τον τρόπο των τούβλων. Μια οπή στην πλευρική επιφάνεια εκατέρωθεν της πύλης πρέπει να στήριζε πέτρινο υπέρθυρο ή ογκώδες δοκάρι. Υπάρχουν οπές για τοποθετήσεις μικρότερων δοκαριών σε όλο το εσωτερικό του χώρου της πόρτας. Εσωτερικά και εξωτερικά του τείχους, στο σημείο της πύλης, υπάρχουν ίχνη μέχρι και πέντε σειρών οπών δοκαριών, για μπατικά, που δεν διατρέχουν ακριβώς τη δομή. Τα μπατικά είναι σε διαστήματα περίπου 1,50 μ. κατακόρυφα και περίπου 0,50 μ. οριζόντια. Δεν υπήρχαν ίχνη δρομικών εντός του πάχους του τείχους (2 μέχρι 3 μ.), αλλά μπορεί να υπήρχαν. Στο υψηλότερο σημείο τους, κοντά στην πύλη, τα τείχη ορθώνονται σε ύψος 10 μ.

Σε όλα τα μέρη του κάστρου τα τείχη αποτελούνται από κανονικές σειρές από χοντροκομμένα, σχεδόν τετράγωνα κομμάτια, που εναλλάσσονται με μικρότερες σφήνες πέτρας με πολύ κονίαμα από βότσαλο και ασβέστη (αλλά όχι κεραμίδια) και πυρήνα από κονίαμα συντριμμιών, καλά στρωμένο και συμπιεσμένο, με λίγα κενά αέρα, τώρα σκληρό σαν βράχο.

Προμαχώνες σχεδόν ημικυκλικού σχήματος υπάρχουν στην ανατολική-νοτιοανατολική και τη δυτική-βορειοδυτική γωνία, ενώ άλλοι εμφανίζονται κατά διαστήματα στα τειχοπετάσματα. Είναι κούφιοι και η εσωτερική τους δομή φαίνεται ότι είναι εξ ολοκλήρου από ξύλο. Οι προμαχώνες στο νοτιοδυτικό τμήμα περικλείουν αυτό που (μάλλον σωστά) έχει επισημανθεί ως χαμάμ.

Στο μεσαίο τείχος, κοντά στη νότια πλευρά, υπάρχει μεγάλη στέρνα κομμένη στον βράχο, με θόλο από λιθοδομή, μέσα από την οποία υπάρχει άνοιγμα. Παρά το όνομα Γκιολκιόι Κιλίσε Καλέ, που μερικές φορές αποδίδεται στην τοποθεσία, δεν υπάρχει κανένα ίχνος εκκλησίας, ούτε υπάρχει στην περιοχή, αν και η περιοχή κατοικούνταν από Έλληνες μέχρι πρόσφατα.¹⁴

Το ανατολικό τειχοπέτασμα αναπτύσσεται σχεδόν ευθεία κατά μήκος της προεξοχής του βράχου και τονίζεται από τρεις συμπαγείς ημικυκλικούς προμαχώνες και έναν μεγαλύτερο κοίλο. Η λιθοδομή είναι πολύ παρόμοια με εκείνη που βρέθηκε αλλού, αλλά οι δύο ή τρεις σειρές οπών μπατικών, που βρίσκονται εδώ σε απόσταση 1 μέχρι 1,5 μ. μεταξύ τους, περνούν ακριβώς μέσα από τα τείχη και μερικές περιέχουν πήλινους σωλήνες. Είναι πιθανό ότι χτίστηκαν για πυρά μουσκέτου ή τουφεκιού (το τείχος, που δεν έχει διασωζόμενη πύλη, δεσπόζει του δρόμου της κοιλάδας) και ότι αυτή η κατασκευή είναι μεταγενέστερη από τις υπόλοιπες. Τα τείχη εδώ έχουν ύψος 6 μ.

Είναι πολύ δύσκολο να διακινδυνεύσουμε χρονολόγηση για τα υπόλοιπα τείχη που σώζονται. Σε ανεξάρτητες επισκέψεις, ούτε ο Μπράιερ ούτε ο Ουίνφιλντ παρατήρησαν οθωμανικά ή βυζαντινά όστρακα, αλλά θραύσματα κεραμιδιών κορυφογραμμής και η υψηλή ποιότητα του κονιάματος του πυρήνα των τειχών υποδηλώνουν στον Ουίνφιλντ πρώιμη βυζαντινή ή παλαιότερη χρονολογία. Αποτολμά την άποψη ότι ο λόφος στο κυρίως Γκιολκιόι, όπου βρισκόταν το κονάκ, ίσως αντιπροσωπεύει τη ρωμαϊκή Σαυρανία. Ότι η κατάληψη, όπως και σε πολλές άλλες περιπτώσεις, μεταφέρθηκε στη συνέχεια σε οχυρή τοποθεσία στο Γκιολκιόι Καλέ, που αντιπροσωπεύει τη βυζαντινή Σαυρανία. Και ότι η κωμόπολη ξαναγύρισε στην αρχική της θέση κατά τους οθωμανικούς χρόνους.

Αν και δεν διαφωνεί με τις γενικές γραμμές αυτής της υπόθεσης, ο Μπράιερ σχημάτισε την εντύπωση ότι ορισμένες από τις οχυρώσεις, ιδιαίτερα στην ανατολική και νότια πλευρά, θα μπορούσαν να είναι αρκετά ύστερες. Είναι πιθανό ότι το κάστρο χρησιμοποιούνταν μέχρι τις αρχές του 19ου αιώνα από ντόπιους ντερεμπέηδες¹⁵ για να ελέγχουν τον δρόμο προς τη θάλασσα και ότι εγκαταλείφθηκε μόνο με τις τελευταίες φεουδαρχικές εξεγέρσεις της δεκαετίας 1830-40 και την κατασκευή του νέου δρόμου προς Ορντού που το παρακάμπτει. Αυτό δεν έρχεται σε αντίθεση με το γεγονός ότι ορισμένες από τις οχυρώσεις του κάστρου, ιδιαίτερα γύρω από την πύλη, είναι πιθανώς βυζαντινές ή παλαιότερες.

Η τοποθεσία αποτελεί αντικειμενικό μάθημα για τις δυσκολίες απόδοσης χρονολογίας, χωρίς τις πιο συνηθισμένες κατασκευαστικές ενδείξεις και ελλείψει φιλολογικών πηγών.

<-Ενότητα 8: Φαδισάνη-Πολεμώνιον και επαρχία Σιδηνής

Ενότητα 10: Ο κεντρικός Λύκος ποταμός->