Σημειώσεις Ενότητας 13

[←1]: Tomaschek, Kleinasien, 80. Kretschmer, Portolane, 648. Delatte, Portulans, 1, 234, 238. II, 33-34. Bryer, ΑΠ, 24 (1961), 100, 106. A.H. Mordtmann, Anatolien (Ανόβερο, 1923), 405. και, για τη σύγχρονη Γκίρεσουν, το Giresun il yıllığı, 1967 (Άγκυρα, 1968).

[←2]: Vailhé, στο λήμμα “Cerasus” στο The Catholic Encyclopaedia, ακολουθώντας, π.χ., το Τεξιέ, Asie Mineure, 618. Ο Ruge, στο λήμμα “Kerasous,” RE, επέμεινε και στα τρία. Βλέπε Σκύλαξ, 89. Αρριανός, 24. Περίπλους Ανωνύμου, 34. Ξενοφών, Κύρου Ανάβασις, 5.3.2, 4.1.7, 4.1.16-30. Στράβων, Γεωγραφία, 12.3.17. Πτολεμαίος, Γεωγραφία, επιμ. Müller, 867. Ritter, Erdkunde, XVΙΙΙ, 833-38. Και εδώ, σελ. 152.

[←3]: Ο Τριανταφυλλίδης, Ποντικά, 174, ήταν από τους πρώτους που απέρριψε την έννοια της περιπλανώμενης Κερασούντας. Πρβλ. Janssens, Trébizonde, 35. Δεν έχουμε δει το B.A. Mυστακίδης, Μία Κερασοῦς ἤ δύο. Καὶ τούτων ἡ πρὸς Α. ἤ πρὸς Δ. ἡ ὑπὸ τοῦ Ξενοφῶντος μνημονευομένη, Εὔξεινος Πόντος, 2 (Τραπεζούς, 1893), 290-92.

[←4]: Βλέπε σημείωση 2 και Diller, Minor Greek Geographers, 160.

[←5]: Miller, IR, στήλη 647.

[←6]: Βλέπε σελ. 119.

[←7]: Delatte, Portulans, II, 33-34. Black Sea Pilot. 404.

[←8]: Στράβων, Γεωγραφία, 12.3.19.

[←9]: Περίπλους Ανωνύμου, 36. Αρριανός, 24. Πανάρετος, επιμ. Λαμψίδης, 76. Το νησί έδωσε τελικά το όνομά του στο Ἀρητιάς, εβδομαδιαίο ελληνικό περιοδικό της Κερασούντας (1910-15).

[←10]: Απολλώνιος Ρόδιος, Αργοναυτικά, 2.1080-1230.

[←11]: Τριανταφυλλίδης, Ποντικά, 82-83. Fallmerayer (Fragmente, 1840), 138-39. Cuinet, Turquie d’Asie, I, 75. Ritter, Erdkunde, XVIII, 834.

[←12]: Tomaschek, Kleinasien, 80. Kretschmer, Portolane, 648.

[←13]: Delatte, Portulans, Ι, 237-38.

[←14]: Ιωαννίδης, Ιστορία, 218. Cuinet, Turquie d’Asie, I, 67-68. Το ελληνικό για το Κέτσι (Γκέτσι) Μπουρουνού ήταν Ἄκρον Αἰγός, αλλά τόσο αυτό όσο και η Κασσιόπη (για το Κεσάπ) φαίνεται να είναι 19ου αιώνα εξελληνισμοί τουρκικών ονομάτων, παρά επιβιώσεις παλαιότερων.

[←15]: Bryer, ΑΠ, 24 (1961), 106.

[←16]: Tomaschek, Kleinasien, 81.

[←17]: Κωνσταντίνος Πορφυρογέννητος, De Cerimoniis, εκδ. Βόννης, I, 656 (όχι στην εκδ. Vogt). Βλέπε A.A. Vasiliev, Byzance et les Arabes, II(I) (M. Canard, La dynastie macedonienne) (Βρυξέλλες, 1968), 201, 204 και Ahrweiler, Byzance et Mer, 107 κ.ε. Η συγκριτικά χαμηλή αμοιβή αυτών των στρατιωτών υποδηλώνει ότι, παρά τον τίτλο του Κωνσταντίνου Πορφυρογέννητου, ήταν απίθανο να ήσαν ιππείς.

[←18]: Βλ. Πλίνιος, Φυσική Ιστορία, 6.4.11. Magie, Roman Rule, I, 182-83. II, 1074. The Book of’ the Eparch, επιμ. I. Dujcev (Λονδίνο, 1970), 39, 166, 247, 273, 289. A. Lewis, Naval Power and Trade in the Mediterranean, AD 500-1100 (Πρίνστον, 1951), 93. Pegolotti, επιμ. Evans, 119, 123, 144 κ.ε., 416, 420. W. Gell, Narrative of a journey in the Morea (Λονδίνο, 1823), 183. Thiriet, Regestes, αριθ. 2349. Σε σημαντικό βαθμό παρασκευαζόταν με στυπτηρία. Σχετικά με τη σύγχυση μεταξύ κερμές και “γκράνα”, βλέπε D.V. Thompson, The Materials and Techniques of Medieval Painting (Λονδίνο, 1956), 111-14. Kαι R.J. Gettens and G.L. Stout, Painting Materials (New York, 1966). 123.

[←19]: Book of the Eparch, επιμ. Dujcev, 39, 166, 247, 273, 289.

[←20]: Τριανταφυλλίδης, Φυγάδες, 45. Cuinet, Turquie d’Asie, I, 74. Αναγνωρίζεται στο R. Kiepert, Karte, AV.

[←21]

G. Ficker, “Das Epiphanios-Kloster in Kerasus und der Metropolit Alaniens”, BNJhh, 3 (1922), 92-101. N.A. Μπέης, Ἡ ἐν Κερασοῦντι μονὴ τοῦ Ἁγίου Ἐπιφανίου καὶ ὁ μητροπολίτης Ἀλανίας Νικόλαος, ΑΠ, 16 (1951), 255-62. Για τη μετέπειτα μοίρα της μητρόπολης, βλέπε 244.

^21αΒλέπε σελ. 348-50.

[←22]: Λιβαδηνός, Περιήγησις, επιμ. Παρανίκας, 36, 42, επιμ. Λαμψίδης, 71-75, 101-4. O. Λαμψίδης, Συμβολαὶ εἰς βίον καὶ τὰ ἔργα Ἀνδρεόυ Λιβαδηνοῦ, ΑΠ, 29 (1968), 213.

[←23]: Ν. Banescu, “Quelques morceaux inedits d’Andreas Libadenus,” Βυζαντίς, 2 (1912), 362-63, 380-84. Λαμψίδης, ΑΠ, 29 (1968), 187-88. 242 και σημ. 2. Τὸ Ὑψηλόν, ή ὁ Ὑψηλός, είναι ένα από τα μέρη που έχουν συνδεθεί με τη διάσημη ποντιακή, και αργότερα φαναριώτικη, οικογένεια των Υψηλαντών (Ξιφιλίνος;), αλλά βλέπε Σ. Χ. Σκοπετέας, Οἱ Ὑψηλάνται. Ἡ Τραπεζουντιακή καταγωγή τους, ΑΠ, 20 (1955), 154.

[←24]: Η διαθήκη φαίνεται γνήσια και υπάρχει μάλιστα κι άλλη ένδειξη Τραπεζούντιου μοναχού στην Ιερουσαλήμ το 1391, αλλά εγείρει πάρα πολλά προβλήματα για να γίνει αποδεκτή χωρίς αμφιβολία για αυτό που υποτίθεται ότι είναι: (1) Έχει χρονολογηθεί ποικιλοτρόπως στο 1144, 1344 and 1444. (2) Ο επανιδρυτής του μοναστηριού περιγράφεται ως τῆς δεσποίνης ἐκείνης Τραπεζοῦντος κυρίας Ἄννης τῆς πορφυρογεννήτου, χρησιμοποιώντας ένα επίθετο «πορφυρογέννητος» που δεν διεκδίκησε ποτέ άλλος Μεγάλος Κομνηνός ή Κομνηνός, και χωρίς περιγραφή με τους συνήθεις Τραπεζούντιους τίτλους. (3) Αν το έγγραφο χρονολογείται στο 1144 ή στο 1444 (πράγμα, ούτως ή άλλως, απίθανο), καμία αυτοκράτειρα Άννα δεν αντιστοιχεί σε αυτόν τον προστάτη. Αν χρονολογείται στο 1344, προστάτης θα μπορούσε να είναι η Άννα Αναχούτλου, η οποία ήταν μοναχή πριν καταλάβει για λίγο τον Τραπεζούντιο θρόνο το 1341-42. Στραγγαλίστηκε, όμως, το 1342 με εντολή ενός από τους διαδόχους της, του Ιωάννη Γ’, του οποίου ο πατέρας (Μιχαήλ) βασίλευε το 1344. Μάρτυρας της διαθήκης είναι ο Ιωάννης Δούκας Τρίχας, αυτοκρατορικός αποκρισάριος και λογοθέτη του νοικοκυριού, πιθανώς του αυτοκράτορα Μιχαήλ. Οι πράξεις της Άννας είναι απίθανο να έχουν εγκριθεί από μέλος της κυβέρνησης του Μιχαήλ (που εδώ είναι, σε κάθε περίπτωση, κατά τα άλλα άγνωστο στις Τραπεζούντιες πηγές). (4) Μάρτυρας της διαθήκης είναι επίσης ένας κατά τα άλλα άγνωστος Αρσένιος, πατριάρχης Ιεροσολύμων, καθώς και άλλοι τρεις επίσκοποι των οποίων τα ονόματα και οι τίτλοι παρουσιάζουν παρόμοια προβλήματα. Για παράδειγμα, υπάρχει ένας επίσκοπος της Βηθλεέμ σχεδόν μισό αιώνα πριν είναι γνωστό ότι υπήρχε αυτή η Ορθόδοξη έδρα. (5) Κανένα μοναστήρι του Αγίου Ευθυμίου στην Ιερουσαλήμ δεν φαίνεται να πιστοποιείται από άλλον. Το περίφημο μοναστήρι του Αγίου Ευθυμίου στο Χαν ελ Αχμάρ, 13 χλμ δυτικά της Ιερουσαλήμ, καταστράφηκε τον 12ο αιώνα και αναφέρεται για τελευταία φορά το 1177. Βλέπε Papadopoulos-Kerameus, AIΣ, I, 245, II, 254-57. Του ίδιου και στο ΙΒ, II, 368. V. Grumel, “Titulature des metropolites byzantins. II. Metropolites hypertimes,” AOC, I (Memorial Louis Petit) (Βουκουρέστι, 1948), 174. Polemis, Doukai, 185. Grumel, Chronologie, 452. P.E.D. Riant, Etudes sur l’ histoire de l’Eglise de Bethleem, II (Παρίσι, 1896), 80 και σημ. 3. S. Vailhe, “Saint Euthyme le Grand”, ROChr, 12 (1908), 183-88. Χρύσανθος, ΑΠ, 4-5 (1933), 514-45.

[←25]: Λαμψίδης, Ἰωάννου Εὐγενικοῦ Ἔκφρασις Τραπεζοῦντος. Χρονολόγησις καὶ Ἔκδοσις, ΑΠ, 20 (1955), 30-31 (στροφές 9-10), γραμμένη πιθανώς μεταξύ 1444 και 1449. Πρβλ. Bordier (1609), 127.

[←26]: Cuinet, Turquie d’Asie, I, 74. Schultze, Kleinasien, II, 184.

[←27]: Μπέης, ΑΠ, 16 (1951), 262.

[←28]: Bryer and Winfield, ΑΠ, 30 (1970), 233-35. Η εκκλησία της Μεταμόρφωσης του 19ου αιώνα βρισκόταν στα δυτικά της χερσονήσου. Η αρμενική εκκλησία ήταν αφιερωμένη στον Σουρμπ Σαρκίς (Άγιο Σέργιο). Ένα παρεκκλήσι βρισκόταν στον παραλιακό δρόμο, πιθανότατα κοντά στο ανατολικό λιμάνι. Εικονογραφείται στο Μ. Blanche, “The lame mayor of Kerasund”, Asia, 22 (1922), 285-90, 328.

[←29]: Cuinet, Turquie d’Asie, I, 74. Schultze, Kleinasien, II, 185.

[←30]: Winfield and Wainwright, AnatSt, 12 (1962), 133.

[←31]: Απολλώνιος Ρόδιος, Αργοναυτικά, 2.1232. Hamilton (1836), I, 261.

[←32]: Magie, Roman Rule, I, 374, 433, 386, 561. II, 1237-38.

[←33]: D. Kienast, Untersuchungen zu den Kriegsflotten der römischen Kaiserzeit (Βόννη, 1966), 117 και σημ. 142.

[←34]: Ammianus Marcellinus, History, 22.8.16: Post Bithyniae partem provinciae Pontus et Paphlagonia protenduntur, in quibus Heraclea et Sinope et Polemonion, et Amisos amplae sunt civitates, et Tios et Amastris, omnes ab auspicio diligentia fundatae Graecorum, et Cerasus, unde advexit huius nominis poma Lucullus, insulaeque duae, et Trapezunta et Pityunta continentis oppida non obscura. Υπάρχουν πράγματι αγριοκερασιές στα δάση του Πόντου, αλλά οι Don and Patricia Brothwell, Food in Antiquity (Λονδίνο, 1969), υποδηλώνουν ότι το κεράσι ήταν ήδη γνωστό στην Ιταλία, όταν ο Λούκουλλος ενδεχομένως εισήγαγε την ποντιακή ποικιλία.

[←35]: Φουντοῦκι, φιντίκ, κάρυα ποντικά, εμφανίζονται σε απογραφές αποστολών εμπορευμάτων στην Αλεξάνδρεια ήδη από το 259 π.Χ., διαψεύδοντας την άποψη του de Planhol ότι πρόκειται για συγκριτικά σύγχρονο εμπόριο. Βλέπε Magie, Roman Rule, II, 1073-74. De Planhol, s.v. “Giresun,” EI².

[←36]: Kinneir (1813), 328. E.C. Colwell, The Four Gospels of Karahissar, I (Σικάγο, 1936), 12.

[←37]: Για τον δρόμο στυπτηρίας Κολώνειας-Κερασούντας, βλέπε 149. Στην εμπορική σφραγίδα της Κερασούντας που αναφέρεται στο Antoniadis-Bibicou, Douanes, μπορούν να προστεθούν δύο από τις Συλλογές Dumbarton Oaks: του πατρικίου Γεώργιου Θεοφύλακτου, κομμερκιάριου Λαζίας, Τρέβης και Κερασούντος την περίοδο 685-95 (αρ. 55.1.4373). και του αυτοκρατορικού εμπορικού γραφείου Κερασούντος, την περίοδο 705-11 (αρ. 55.1.4397).

[←38]: Parthey, Notitiae, 37 αριθ. 702.7, 65 αριθ. 269, 98 αριθ. 67, 110 αριθ. 218, 136 αριθ. 59, 173 αριθ. 321, 189 αριθ. 230, 208 αριθ. 339, 231 αριθ. 77, 241 αριθ. 78, 250 αριθ. 199. Gelzer, Texte, 599 αριθ. 77, 608 αριθ. 87, 629 αριθ. 46. Le Quien, OC, I, στήλες 513-16. Janin, στο λήμμα “Cerasus,” DHGE. Χρύσανθος, ΑΠ, 4-5 (1933), 579-83. Το ανυπόγραφο άρθρο, “L’affaire de Kerassonde”, EO, 14 (1920), 459-60. Χάρτες μεταγενέστερων επισκοπών στο Γ.K. Σκαλιέρης, Ἡ Αὐτοκρατορία τῆς Τραπεζοῦντος, (Αθήναι, χωρίς έτος [1921]) (πρόσθετο, που δείχνει την Κερασούντα στη Χαλδία). Και Bryer, Isaac, and Winfield, ΑΠ, 32 (1973), 129 (που δείχνει τη Μπουλαντζάκ στη Χαλδία). Ο πρώτος γνωστός επίσκοπος Κερασούντος παρευρέθηκε στη Σύνοδο της Χαλκηδόνας (E. Honigmann, “The original list of Chalcedon”, Byzantion, 16 [1942-3], 54). Ο Κάλλιστος, μητροπολίτης Κερασούντος, υπέγραψε τη Σύνοδο της Φλωρεντίας το 1438.

[←39]: MS Morgan 748, και ένα φύλλο στο Πρίνστον. Βλέπε Sirarpie Der Nersessian στο Belle da Costa Greene και Meta P. Harrsen, “Catalogue of Manuscripts in The Pierpont Morgan Library,” Exhibition of Illuminated Manuscripts Held at the New York Public Library (Nέα Yόρκη, 1933), 15, αριθ. 26 και C. Nordenfalk, “The apostolic canon tables”, GBA, 62 (1963), 17-34. Είμαστε ευγνώμονες στον καθηγητή Bob Bergman που επέστησε την προσοχή μας σε αυτό το χειρόγραφο.

[←40]: Clavijo (1404), 109. Σφραντζής, επιμ. Grecu, 128. Ο Balard, Sambuceto, ΑΠ, 409, 768, 843, δείχνει ότι το 1290 η Κερασούς εισήγαγε αλάτι από την περιοχή της Κριμαίας (πιθανότατα για να παστώσει ψάρια) και ίσως εξήγαγε κρασί.

[←41]: Πανάρετος, επιμ. Λαμψίδης, 70.

[←42]: Σγουρόπουλος στο Papadopoulos-Kerameus, AIΣ, I, 431-37. Βλέπε T. Παπαθεοδωρίδης, Ἀνέκδοτοι στίχοι Στεφάνου τοῦ Σγουροπούλου, ΑΠ, 19 (1954), 262-82. Πανάρετος, επιμ. Λαμψίδης, 63, δίνοντας ημερομηνία ως τον Σεπτέμβριο έτους 6810 από κτίσεως κόσμου = 1301, όχι 1302, όπως στο Miller, Trebizond, 33, που ακολουθεί το Janssens, Trébizonde, 93. Επιστολή 8 του Χιονιάδη, στο I.B. Παπαδόπουλος, Γρηγορίου Χιονιάδου τοῦ ἀστρονόμου ἐπιστολαί (Θεσσαλονίκη, 1929), χρονολογημένη, για αυτόν τον λόγο, στο 1301 από N.A. Οικονομίδης, Σημείωμα περὶ τῶν ἐπιστολῶν Γρηγορίου τοῦ Χιονιάδου, ΑΠ, 20 (1955), 40-44. Κωνσταντίνος Λουκίτης, στο Papadopoulos-Kerameus, AIΣ, I, 421-30. Λάζαροπούλος, FHIT, 61. Και U. Λαμψίδης, “Zu Bessarions Lobrede auf Trapezunt”, BZ, 35 (1935), 16-17. Δείτε τώρα Ελισάβετ Α. Ζαχαριάδου, «Η Τραπεζούντα και οι Τούρκοι (1352-1402)», ΑΠ, 35 (1978), 342-43.

[←43]: Πανάρετος, επιμ. Λαμψίδης, 73, 79.

[←44]: Πανάρετος, επιμ. Λαμψίδης, 68.

[←45]: Λιβαδηνός, Περιήγησις, επιμ. Παρανίκας, 36, 42.

[←46]: Πανάρετος, επιμ. Λαμψίδης, 76. Η προηγούμενη αναφορά του Grègoire πρέπει, δυστυχώς, να απορριφθεί. Συνδυάζοντας πληροφορίες στον Πανάρετο με το περίφημο επιτάφιο επίγραμμα ενός Κομνηνού Μαυροζώμη στο Ικόνιο, οικοδόμησε μια λαμπρή ανάλυση: ότι ο Μιχαήλ του επιταφίου ήταν γιος του Ιωαννίκιου, γιου του Ιωάννη Αξούχου, ο οποίος αργότερα έγινε μοναχός και ως εκ τούτου ήταν επίσης ο Παπαδόπουλος που επαναστάτησε το 1281 (Πανάρετος, επιμ. Λαμψίδης, 62). Αυτός ο Μιχαήλ, γνωστός και ως Παπαδόπουλος, έτυχε να είναι επίσης εμίρης της Αράνε, και η Αράνε δεν ήταν άλλη από το νησί του Άρεως, σίγουρα το πιο μικροσκοπικό εμιράτο που προτάθηκε ποτέ, ακόμη και σε εποχή αποσπασματικών κρατών της Ανατολίας. Ο Μιχαήλ —ή ένας Μιχαήλ— πέθανε στο Ικόνιο το 1297. Αλλά η ανάλυση του Grègoire βασίστηκε εν μέρει σε εσφαλμένη ανάγνωση του επιταφίου και εν μέρει στην εσφαλμένη αντίληψη ότι αυτός έχει σχέση με τους Μεγάλους Κομνηνούς. Η ιδέα και το επιχείρημα παραμένουν μια από τις πιο έξυπνες πτήσεις επιστημονικής φαντασίας του Grègoire. Βλέπε H. Grègoire, “Notes epigraphiques. X.—Michel Comnene, emir d’Arane,” Revue de l’lnstruction Publique en Belgique, 52 (1909), 12-17. F. Cumont, “Note sur une inscription d’Iconium,” Byzantion, 10 (1935), 505-15 και 12 (1937), 206-11. Cahen, P-OT, 210.

[←47]: Πανάρετος, επιμ. Λαμψίδης, 76.

[←48]: Fallmerayer (Fragmente, 1840), 138-39.

[←49]: Π.χ., Miller, Trébizonde, 66: Ο Λαζαρόπουλος «διέφυγε το 1368 στην Κωνσταντινούπολη από το νησιωτικό μοναστήρι της Κερασούντας». Πρβλ. Λαμψίδης, ΑΠ, 21 (1956), 18.

[←50]: Finlay (MS, 1850), φύλλο 43r. σελ. 350.

[←51]: Τριανταφυλλίδης, Ποντικά, 82-83. Ιωαννίδης, Ιστορία, 218. Cuinet, Turquie d’Asie, I, 75. Ο Fallmerayer αναφέρει ότι του είπε για την αφιέρωση «ένας Κερασούντιος διδάσκαλος» (einem kerasuntische Didascalos, loc. cit. στη σημείωση 48), το 1844. Ο Περικλής Τριανταφυλλίδης έγινε σχολάρχης στην Κερασούντα το 1842: βλ. Συνοπτικὴ ἱστορία τοῦ περιωνύμου Ἑλληνικοῦ Φροντιστηρίου Τραπεζοῦντος, ΠΦ, 1 (6) (Αύγουστος 1936), 4. Σχετικά με τη μνήμη μιας γιορτής στις 20 Μαΐου, βλέπε Giresun il yıllığı 1967, 198. Είναι, όμως, πολύ πιθανό οι Τούρκοι να έχουν κληρονομήσει το Παλαιό Ημερολόγιο με τη μνήμη της εορτής της 20ης Μαΐου, οπότε είναι πιθανότερο να εορτάζεται ο Άγιος Ιωάννης ο Θεολόγος (8 Μαΐου): βλ. Synaxarium CP, στήλες 663, 697.

[←52]: Bordier (1609), 115.

[←53]: Miller, Trebizond, 107, πιθανώς ακολουθώντας το Τριανταφυλλίδης, Φυγάδες, 32.

[←54]: Evliya (1644), ΙΙ, 41.

[←55]: Clavijo (1404), 109.

[←56]: Gökbilgin, BTTK, 26 (1962), 330-33.

[←57]: Bordier (1609), 115.

[←58]: Evliya (1644), II, 40-41.

[←59]: Το φυλάκιο, που ονομαζόταν Ιτς Καλέ την εποχή του Hamilton (1836), Ι, 263, τότε είχε «σε μια από τις γωνίες του τείχους… ένα μικρό ξύλινο οχυρό με πολεμίστρες για μουσκέτα, που λέγεται ότι είχε ανεγερθεί από έναν ισχυρό ντερέμπεη, ο οποίος κατείχε τον τόπο».

[←60]: Τριανταφυλλίδης, Φυγάδες, 94. Bryer, BK, 26 (1969), 196-97.

[←61]: Giresun il Ylliği 1961, 59-61.

[←62]: Bordier (1609), 115.

[←63]: Bordier (1609), 115: Les portails de la ville, qui sont du coste de la marine, sont de tres bel aspec et admirable architecture, les cintres desquels sont enjolivez, ou ornez de cordons et entrelacs de tres gentille artifice.

[←64]: Hamilton (1836), I, 264-65.

[←65]: Schultze, Kleinasien, II, 185. Cuinet, Turquie d’Asie, I, 74. Winfield and Wainwright, AnatSt, 12 (1962), 133. Bryer and Winfield, ΑΠ, 30 (1970), 233-35.

[←66]: Παπαμιχαλόπουλος (1902), 265.

[←67]: Βλέπε σελ. 270.

[←68]: Cuinet, Turquie d’Asie, I, 74.

[←69]: Τριανταφυλλίδης, Ποντικά, 45.

[←70]: Delatte, Portulans, II, 31.

[←71]: Πανάρετος, επιμ. Λαμψίδης, 76. Για αυτά τα σκάφη, βλέπε A. Bryer, “Shipping in the Empire of Trebizond,” The Mariner’s Mirror, 52 (1966), 3-12.