Σημειώσεις Ενότητας 26

[←1]: Προκόπιος, Περί πολέμων, 8.11.10. Bryer, BK, 21-22 (1966), 174-95.

[←2]: Κωνσταντίνος Πορφυρογέννητος, DAI, II, 214. Honigmann, Ostgrenze, χάρτης IV.

[←3]: Laurent, ΑΠ, 18 (1953), 265.

[←4]: Bryer, ΑΠ, 24 (1961), 118-21.

[←5]: Πανάρετος, επιμ. Λαμψίδης, 66 (Η Λαζική επέλαση της Άννας Αναχούτλου στην Τραπεζούντα). Evliya (1644), ΙΙ, 50-51.

[←6]: Αρριανός, 5, 6, 8. Περίπλους Ανωνύμου, 39. Baschmakoff, Synthese, 82-87, 124-25. Πτολεμαίος, Γεωγραφία, 5.6.6. Προκόπιος, Περί πολέμων, 2.29.22, 2.30.14, 8.11.10-11. Miller, IR, στήλες 648-49. Thomas, Periplus, 269. Kretschmer, Portolane, 647. Bryer, ΑΠ, 24 (1961), 122. Βησσαρίων, επιμ. Λάμπρος, ΝΕ, 13 (1916), 178. Gökbilgin, BTTK, 26 (1962), 324. Beldiceanu-Steinherr, Berindei, and Veinstein, Turcica, 8 (1976), 287. M. Brosset, Rapports sur un voyage archéologique dans la Géorgie et dans l’Arménie (Αγία Πετρούπολη, 1851) (Sixieme Rapport), 21-25. W.E.D. Allen, A History of the Georgia People (Λονδίνο, 1932), 56. Του ίδιου, “The March-Lands of Georgia”, The Geographical Journal, 74 (1929), 140. Bzhshkean (1819), 96, μετάφρ. Andreasyan, 63. Rottiers (1820), 190. Taitbout de Marigny (1823), 192-93. Brant (1835), 192. Koch (1855), 105. Χρύσανθος, ΑΠ, 4-5 (1933), 34, 90, 91. Lebeau, Bas Empire, XX, 503 σημ. 1 (παραθέτοντας την αναφορά του Indidjian για ερειπωμένα παρεκκλήσια στο Athenai). Rickmer Rickmers (1934), 471, για καλή φωτογραφία του κάστρου. A.N. Οικονομίδης, Πόθεν οἱ ἐν Ἀττικοῖς ἐπιτυμβίοις Ἀθηναῖοι, ΑΠ, 19 (1954), 181-87.

[←7]: Αρριανός, 8. Περίπλους Ανωνύμου, 40. Baschmakoff, Synthese, 86-87, 124-25.

[←8]: Χρύσανθος, ΑΠ, 4-5 (1933), 91. Ritter, Erdkunde, XVIII, 935-37. Bzhshkean (1819), 96. μεταφρ. Andreasyan, 63.

[←9]: Αρριανός, 8. Περίπλους Ανωνύμου, 40. Σκύλαξ, 83. Baschmakoff, Synthese, 68-69, 86-87, 124-25. Bzhshkean (1819), 96, μεταφρ. Andreasyan, 63. Για στοιχεία για μοναχούς του Χεμσίν, αν όχι για μοναστήρι σε αυτήν την περιοχή, βλέπε δύο αρμενικούς κολοφώνες. Ο πρώτο είναι στο Avedis K. Sanjian, A Catalog of Medieval Armenian Manuscripts in the United States (Μπέρκλεϊ, Λος Άντζελες και Λονδίνο, 1976), 677-84, αριθ. 155 (Pennsylvania, Freer Library, The John Frederick Lewis Collection MS 123): τα ποιητικά έργα του Nerses Shnorhali, που ολοκληρώθηκαν στις 9 Ιουνίου 1528, κατά τη διάρκεια της «βασιλείας του Skandar Pasha στην Τραπεζούντα [Iskender Pasha, 1513-34, θαμμένος στην Τραπεζούντα], όταν τα φρούριά μας ελέγχονταν από τους αγάδες Νταβεσάλι και Σιμινάους», πιθανώς αναφορά στο Βαρός και το Ζιλ Καλέ. Το MS γράφτηκε στην εκκλησία της Surb Astuacacin (Μητέρας του Θεού) και του Surb Siovn (Σιών), «στο μοναστήρι όπου έχουν τοποθετηθεί τα λείψανα του πατέρα Αγίου Χατσίκ, και του Αγίου Βαρντάν και των συντρόφων του, για τη δόξα και την προστασία του καντονιού μας του Χαμασέν». Ο δεύτερος κολοφώνας βρίσκεται στο Μ. Sanosean, “The Antiquities of Sper” (στα αρμενικά), Arewelk’, 5579 (1904), χωρίς αριθ. σελ., ένα προφανώς Ευαγγέλιο του 17ου αιώνα, που γράφτηκε στο Berdakay Vank στην περιοχή Ισπίρ-Μπαϊμπούρτ από τον «Μόβσες, μοναχό (abeghay) του Χαμσέν, μέλος της μονής Μπερντάκ».

[←10]

Clavijo (1404), 335-36, επιμ. Estrada, 244.

^10α. Gökbilgin, BTTK, 26 (1962), 322-23. Bryer, BK, 21-22 (1966), 193-94.

[←11]

Contarini (1474), 116.

¹¹^α Αγορές. Το προσκύνημα του (Λονδίνο, 1614), 342.

[←12]: Στράβων, 12.3.18. Clavijo (1404), 336, επιμ. Estrada, 245.

[←13]: Cuinet, Turquie d’Asie, I, 119-120. Βλέπε επίσης Bzhshkean (1819), 96. Ritter, Erdkunde, XVIII, 923-27.

[←14]: Gökbilgin, BTTK, 26 (1962), 321-25. Koch (1855), 107.

[←15]: Το ισχυρίστηκε στον Bryer ο Δρ Sarioglu, Χεμσινλής παιδίατρος της Ουάσιγκτον, Π.Κ. το 1970 και ίσως μάλιστα επιβεβαιώθηκε από την εμπειρία του Winfield σχεδόν μια δεκαετία νωρίτερα: «Περαιτέρω έρευνες αυτού του κάστρου διακόπηκαν από έκρηξη τρόμου εκ μέρους του συγγραφέα, η οποία έπεσε πάνω του ενώ εξερευνούσε μέσα από τα τείχη, και τράπηκε σε φυγή απότομα, εμπειρία που δεν είχε ξανασυμβεί και δεν έχει επαναληφθεί ύστερα από εκείνη την περίπτωση».

[←16]: Πτολεμαίος, Γεωγραφία, 5.6.6. Gökbilgin, BTTK, 26 (1962), 325. Rottiers (1820), 185-86.

[←17]: Αρριανός, 8. Περίπλους Ανωνύμου, 40. Baschmakoff, Synthese, 86-87, 124-25. Miller, IR, στήλη 649. Πτολεμαίος, Γεωγραφία, 6.6.6. Προκόπιος, Περί πολέμων, 8.2.11. Thomas, Periplus, 269. Kretschmer, Portolane, 647. Gökbilgin, BTTK, 26 (1962), 324-25, 328. Bzhshkean (1819), 97, μετάφρ. Andreasyan, 64. Rottiers (1820), 185-87. Χρύσανθος, ΑΠ, 4-5 (1933), 34.

[←18]: Πτολεμαίος, Γεωγραφία, 5.6.6. Miller, IR, στήλες 649-50. Thomas, Periplus, 269. Kretschmer, Portolane, 647. Bryer, ΑΠ, 24 (1961), 122. Gökbilgin, BTTK, 26 (1962), 324-25, 327-28. Ritter, Erdkunde, XVIII, 936. Brant (1835), 192-93. Ο Bratianu ταύτισε με αυτήν την Κίσσα το λιμάνι που ονομαζόταν “hasta Acquisio” από τον ανώνυμο συγγραφέα του Libro del Conoscimiento του 1345 περίπου και κατονομαζόταν ως κτήση των Μογγόλων. Κατέληξε στο συμπέρασμα ότι κατά τη διάρκεια της βασιλείας του Abu Said (1317-35), «από αυτό θα μπορούσε κανείς να συμπεράνει την ύπαρξη ενός είδους μογγολικού «διαδρόμου» που οδηγεί στη Μαύρη Θάλασσα μέσω των κτήσεων της Αυτοκρατορίας της Τραπεζούντας» (on pourrait en déduire l‘existence d‘une sorte de ‘couloir‘ mongol aboutissant à la Mer Noire à travers lesposedions del‘Empire de Trébizonde). Η πρόταση είναι ενδιαφέρουσα, αλλά δεν έχει καμία αντανάκλαση στις τραπεζούντιες πηγές, ενώ είναι σχεδόν βέβαιο ότι ο συγγραφέας του Libro αναφερόταν στο νησί στον Περσικό Κόλπο γνωστό στον Μάρκο Πόλο ως Kisi και τώρα ονομάζεται Qais (Qeys). Το Qais τροφοδότησε το Σιράφ, βορειότερα, ως κέντρο εμπορικής δραστηριότητας του Κόλπου το 1010 περίπου και συνέχισε να ευημερεί υπό τους Ιλχάνους, πριν αντικατασταθεί με τη σειρά του από το Ορμούζ. Βλέπε το Ανώνυμος (Φραγκισκανός), Libro del Conoscimiento (Μαδρίτη, χωρίς χρονολογία [Coll. Telemaco, VI]), 111 (έργο που φαίνεται να βασίζεται σε πρώιμους καταλανικούς πορτολάνους και όχι σε γνώση από πρώτο χέρι). G.I. Bratianu, Les venitiens dans la Mer Noir au XlVe siècle, Académie Roumaine, Etudes et Recherches, XI (Βουκουρέστι, 1939), 12. Του ίδιου, Genois, 258 σημ. 3. Delatte, Portulans, Ι, 289-90. Spuler, Mongolen in Iran, 149. Polo (1294), I, 61. E. Bretschneider, Notices of the Medieval Geography and History of Central and Western Asia (Λονδίνο, 1878), 217-18. Και David Whitehouse, “Siraf: a medieval port on the Persian Gulf,” World Archaeology, 2 (1970), 142.

[←19]: Πανάρετος, επιμ. Λαμψίδης, 76. Επίσης Lebeau, Bas Empire, XX, 500 σημ. 1 και Koch (1855), 101. Το απόσπασμα στον Πανάρετο αναφέρεται συγκεκριμένα στον Μπαγκράτ Ε’ ως τῷ βασιλεῖ τῶν Ἰβήρων, τίτλο που χρησιμοποιούσε ο ίδιος ο Μεγάλος Κομνηνός. Μήπως χρησιμοποιούσαν οι Μεγάλοι Κομνηνοί τον όρο «Ίβηρες» ως ευφημισμό για τους Λαζούς υπηκόους τους; Ο Παχυμέρης τιτλοφόρησε κακώς τον Ιωάννη Β’ (1280-85) ως τῶν Λαζῶν ἄρχοντι. Μέχρι το 1401 ο πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως Ματθαίος Α’ έγραφε στον Μανουήλ Γ’ Μεγάλο Κομνηνό (τον οποίο είχε κάθε λόγο να μην προσβάλει) σχετικά με το ζήτημα της μητρόπολης της Αλανίας ως βασιλεὺς τῆς Τραπεζοῦντος καὶ πάσης Λαζικῆς. Αυτό είναι προφανώς αναφορά στο θέμα της Μεγάλης Λαζίας, στην οποία περίπτωση αντιμετωπίζουμε το πρόβλημα του πού βρισκόταν η Μικρή Λάζια. Στη Τζανίκ; Όμως η επιστολή του 1401 μπορεί να έχει το στοιχείο. Είδαμε ότι οι πρώτοι Μεγάλοι Κομνηνοί είχαν αξιώσεις σε αυτό που θα μπορούσε να ονομαστεί Ιβηρία, Μικρή Λαζία, Αλανία ή Σωτηριούπολη, σε εδάφη, σε κάθε περίπτωση, πέρα από το θέμα και προς τα ανατολικά. Η μητρόπολη της Αλανίας του 14ου αιώνα συνδεόταν με εκείνη της Σωτηριούπολης και στην πραγματικότητα φαίνεται ότι είχε βάση την Τραπεζούντα. Αυτό ενθάρρυνε τους Μεγάλους Κομνηνούς να διεκδικούν τους Ίβηρες ως υπηκόους τους. Η σύγχυση, και η αντίφαση των τίτλων, ίσως είναι καλύτερα να αφεθεί όπως τους άφησε ο Πανάρετος. Βλέπε Παχυμέρης, εκδ. Βόννης, Ι, 250. II, 270, 448. Μ&Μ, Α&D, II, 541-42. S. Vailhe, s.v. “Alania,” DHGE, 1, 1334-38. Και σελ. 347 πιο κάτω.

[←20]: Πανάρετος, επιμ. Λαμψίδης, 78. Kursanskis, BK, 34 (1976), 117-21.

[←21]: Clavijo (1404), 336. Βλέπε σελ. 55 πιο πάνω.

[←22]: Laurent, ΑΠ, 18 (1953), 265.

[←23]: Karl Baedeker, Russia with Teheran, Port Arthur, and Peking, a handbook for travellers (Λειψία, 1914, ανατυπ. Νιούτον Άμποτ, 1971), 452. Ritter, Erdkunde, XVIII, 937. Pereira (1971), 221. Bryer, Isaac, and Winfield, ΑΠ, 32 (1972-73), 256 σημ. 2.

[←24]: Allen and Muratoff, Caucasian Battlefields, 370.

[←25]: Βλ. G. Astill and Susan M. Wright, “Zil Kale”, ΑΠ, 34 (1977-78), 28-48. Ο Bzhshkean (1819), 96-97, μεταφρ. Andreasyan, 64-65, ήταν ο πρώτος που κατέγραψε το κάστρο ως Ζιλ (ή Ζιρ) Καλέ. Έτσι ονομάζεται στον Tarhan, Χάρτης. Βλέπε επίσης Ritter, Erdkunde, XVIII, 927. Για το Ζιλ Καλέ ο Rickmer Rickmers ([1934], 478) παρατήρησε: «Στην προεξοχή βραχώδους γωνίας στέκεται ένα παλιό κάστρο απλής αρχιτεκτονικής αλλά καλά διατηρημένο. Φαίνεται αρκετά σαφές ότι φρουρούσε σημαντικό κύριο δρόμο. Πότε όμως; Στις απομακρυσμένες γεωργιανές μέρες; Ή μήπως ενδεχομένως οι Έλληνες είχαν προωθήσει ένα φυλάκιο τόσο πέρα, προς τα πάνω του ποταμού; Έπειτα υπάρχουν οι μέρες των Κομνηνών που πρέπει να ληφθούν υπόψη. Το Λαζιστάν είναι γεμάτο τέτοιους γρίφους».